● محل تـولد: مشهد
زندگینامه، آثـار و سوابق هنری
وی در سال ۱۳۴۱، با درجه دکترا، از دانشگاه ونیز، فارغ‌التحصیل شد. ایشان متخصص در شهرسازی فنی، از دانشگاه میلان، در سال ۱۳۴۷ و دارای مدرک تخصصی در مرمت بناها و شهرهای تاریخی از دانشگاه رم در سال ۱۳۴۸ است. همچنین از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۴ دانشیار دانشگاه تهران و از سال ۱۳۵۴ به عنوان استاد در دانشگاه مذکور بوده است. دکتر فلامکی سال ۸۹ چهره ماندگار در رشته معماری شد. شهرت عمده وی در جامعه معماری، به خاطر زبان ویژه و بعضا غامض آثار اوست که به نثری مختص به وی در معماری نویسی انجامیده و به اعتقاد بسیاری ارتباط دانشجویان، علی الخصوص در سال های اولیه تحصیل، را با متون او دشوار ساخته است؛ بسیاری روش نگارش وی را نقطه مقابل معماری نویسی مرحوم دکتر منوچهر مزینی به جهت ساده نویسی او می دانند. وی بنیان گذار موسسه انتشاراتی فضا است و دفتر معماری شخصی خود را هدایت می‌کند. گفته می شود وی در تلاش است بنیادی غیر انتفاعی را برای تداوم رویکرد پژوهشی خود تاسیس نماید. دکنر محمد منصور فلامکی، در مقدمه کتاب: فضای حافظ، منتشر شده ذر سال ١٣٩۶ از سوی نشر فضا می‌گوید: گذر از خیال به علم نه راهی یکسره روشن و یکسویه است و نه راهی است چنان که نتواند، علی‌رغم گذارهایی پیش‌بینی‌ناشدنی، تصوّر شود؛ که در نهایت، عاشق را به معشوق می‌رساند اما اندام وی را به هلالی تقلیل حجم می‌دهد. در طول راهی که رهرو از عالم خیال به عالم علم طی می‌کند، بیش از هر چیز دیگر، فضاهایی نقش‌ساز می‌شوند که مایه‌ی اصلی خود را در جهان روزمرّه می‌یابند؛ اما همین جهان روزمرّه است که به سیاق خود، صحنه‌هایی از عدم‌یقین را بر ذهن آدمی‌زاده می‌نشاند. سخن ما در زمینهی ذات معماری است که هم حافظ را کاوشگر و ژرفنگر و منتقد عالم زندگی آدمیان می‌کند و هم انسان‌ها را وا می‌دارد تا به معنی و مفهوم آفرینش فضای زیستی، یا بهتر، به حقیقت‌های قابل آفرینش در پهنه بیکران فضا بیاندیشند.
محمدرضا اصلانی، در مقدمه کتاب: گذارها و گام‌ها؛ زندگینامه دکتر محمدمنصور فلامکی، آورده است: فلامکی را از دیرهنگام، از سال‌های پنجاه می‌شناختم. می‌دانستم با آمدن دکتر میرفندرسکی به دانشکده معماری دانشگاه تهران، جوّ عوض شده و دانش‌آموختگانِ ایتالیا به دانشگاه آمده‌‌اند، به‌جای بوزار فرانسه. منصورخان فلامکی، درس‌خوانده‌ی دارالفنون است. دیپلمه سال ۲۳؛ سال پایانی و آغازین برای ایران، برای تهران آن موقع و آن مدرسه که آن‌سویش کنار و پیوسته میدان توپخانه، آن‌سوتر لاله‌زار و کمی آن‌سوتر میدان بهارستان؛ و دو مدرسه دارالفنون و شرف؛ دو پهنه‌ی یار و یارکشی دارودسته‌های حزبیِ منحله و غیرمنحله جوان‌های مدرسه‌ای، که آن زمان دبیرستان حکم دانشکده داشت و آن‌طرف‌تر دانشگاه تهران، تازه داشت سربرمی‌آورد. کار و بار زندگیش اشتیاق و جوششی گاه شگفت‌آور بود که جوانی را به حکیمی و فرزانگی وصل کرد و فلامکی یک‌تنه اگر ازسویی کوشید که بخش‌هایی از شهرها را باززنده کند و شد و نشد، لحظه‌ای از سخن و از قلم نماند. یک‌تنه نوشت، یک‌تنه گفت، یک‌تنه پرخاش کرد، یک‌تنه کاوید و یک‌تنه وصل کرد؛ معماری را به موسیقی، به نقاشی، به ادبیات روایی، به ادبیات حکمی و او این بارِ سنگین را بگویم یک‌تنه چنان پیش‌برد که همگانِ همگانی‌شده گفتند: سنگین است. ادبیات سنگین معماری.
لوح ثبت خانه محمد منصور فلامکی اهدا شد
به مناسبت فرا رسیدن ۲۹ فروردین ۱۳۹۸، روز جهانی بناها و محوطه های تاریخی، لوح ثبت خانه محمد منصور فلامکی، در فهرست میراث ملی به او اهدا شد.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دولت به نقل از سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، در این مراسم محمد حسن طالبیان معاون میراث فرهنگی کشور، مصطفی پورعلی سرپرست دفتر ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی و تعدادی از کارشناسان حوزه میراث فرهنگی حضور داشتند. خانه دکتر «محمدمنصور فلامکی» استاد پیشکسوت مرمت و معماری واقع در منطقه هفت تهران به عنوان یک اثر ملی اردیبهشت سال گذشته در فهرست میراث ملی کشور ثبت شد. لوح ثبت ملی خانه این استاد پیشکسوت مرمت و معماری از سوی محمد حسن طالبیان، امروز به او اهدا شد. محمد حسن طالبیان معاون میراث فرهنگی کشور، هدف از ثبت خانه استاد فلامکی را ثبت هویت تاریخی و زنده نگه داشتن مواریث فرهنگی ذکر کرد و از شخصیت استاد فلامکی به عنوان استاد پیشکوست مرمت و معماری تجلیل کرد. این بنای ملی سوم اردیبهشت ۹۷ با شماره ۳۱۶۹۷ در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسید. خانه استاد فلامکی در خیابان عبدالکریم شریعتی منطقه هفت تهران مربوط به دوران پهلوی دوم است.
استاد فلامکی سال ۱۳۴۱ با درجه دکتری از دانشگاه ونیز ایتالیا فارغ التحصیل شده و در سال ۴۷ مدرک تخصص در شهرسازی فنی را از دانشگاه میلان و در سال ۴۸ مدرک تخصص در مرمت بناها و شهرهای تاریخی را از دانشگاه رم اخذ کرد.استاد منصور فلامکی در سال ۱۳۸۹ به عنوان چهره ماندگار رشته معماری کشور انتخاب و معرفی شد.
تحصیلات عمومی و دانشگاهی
تحصیل در دبستان انتظاریه، دبیرستان رهنما و دبیرستان دارالفنون (دیپلمه سال ۱۳۳۲) – دانشجوی رشته معماری دانشگاه تهران از سال ۱۳۳۲ تا سال ۱۳۳۵ – ادامه تحصیلات دانشگاهی در دانشکده معماری ونیز تا سال ۱۳۴۲ یعنی سال اخذ درجه دکتری و شرکت در امتحان دولتی ایتالیا در رشته معماری به سال ۱۳۴۲
دوره‌های تخصصی
۱۳۴۷ – اخذ درجه تخصص از دانشگاه میلان در رشته فن شهرسازی
۱۳۴۸ – اخذ درجه تخصص از دانشگاه رم در رشته مرمت بناها و شهرهای تاریخی – دوره دو ساله
فعالیت‌ها
۱۳۷۱ – ۱۳۷۸ – عضو فعال شورای تخصصی شهر تهران به مدت شش سال و نیم، همراه با ارائه گزارش‌های علمی، بررسی طرح‌ها و بازدیدهای علمی
۱۳۷۲ – مشاور عالی معماری بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در امور پژوهشی و طراحی مجموعه ساختمانی بزرگ بانک، برای مدت شش سال تا ۱۳۷۲
۱۳۷۹ – مشاور عالی مرمت معماری در کمیسیون نظارت بر طرح و اجرای مرمت مجلس شورای ملی (سابق) ایران و سپس مسجد و مدرسه عالی سپهسالار ـ برای مدت ۷ سال تا ۱۳۷۹
۱۳۸۱ – ۱۳۸۷ – عضویت در کمیسیون طرح‌های معماری و شهرسازی به دعوت شهردار منطقه ۲۲ تهران، به مدت بیش از شش سال
۱۳۸۷ – عضو فعال در کمیسیون طرح‌های معماری و شهرسازی منطقه ۱ تهران، به مدت هفت ماه
فعالیت‌های دانشگاهی
۱۳۴۱ – ۱۳۴۸ – خدمت در مؤسسه دانشگاهی ونیز – دانشکده معماری به عنوان آسیستان در دوره‌های دروس بازشناسی و طراحی معماری (پروفسور تربنکاناتو) – تحلیل بصری فضای معماری یا بازشناسی معماری (پروفسور اینسولوا) – تاریخ هنر (پروفسور بنه وولو) – شهرسازی و طرح‌ریزی سرزمینی (پروفسور دکارلو)
۱۳۴۸ – آذرماه – آغاز خدمت در دانشگاه تهران – دانشکده هنرهای زیبا، گروه معماری – بعنوان دانشیار دانشگاه تهران و تدریس در دروس: مبانی نظری معماری – طراحی شهری – طراحی معماری – مرمت بناها و شهرهای تاریخی – بهسازی و نوسازی شهری – در دوره فوق لیسانس شهرسازی و طرح ریزی شهری -دانشکده هنرهای زیبا.
۱۳۴۹ – تأسیس درس “مرمت بناها و شهرهای تاریخی” در دانشگاه تهران، که در سال اول به عنوان درس انتخابی بوده و سپس به درس پایه تبدیل شده است.
۱۳۵۰ – ۱۳۴۹ – مدیر گروه آموزشی معماری دانشگاه تهران
۱۳۵۵ – ۱۳۵۸ – عضو هیأت ممیزه دانشگاه تهران به نمایندگی هیأت علمی دانشکده هنرهای زیبا- همکاری با دانشگاههای کشور برای پایان نامه‌های دانشجویان در رشته معماری (به تعداد بسیار) و در رشته شهرسازی و طرح ریزی شهری و همکاری در تأسیس و تدریس دانشگاه فارابی اصفهان – (پردیس فارابی) – برای رشته‌های مرمت (آثار، معماری و شهرسازی) و تدریس در دروس نظری مرمت معماری و مرمت شهری و طراحی مرمت در سال‌های تحصیلی ۵۶ – ۱۳۵۵ و ۵۷ – ۱۳۵۶ و نیمسال اول ۵۸ – ۱۳۵۷
۱۳۵۵ – ۱۳۵۹ – تدریس طراحی معماری در انستیتوی فنی تکنیوم نفیس
۱۳۵۷ – ۱۳۵۶ – تدریس در دانشگاه الزهرا در رشته شهرسازی
– تدریس در دانشکده‌های معماری آزاد اسلامی تهران – واحدهای کرمان و تبریز (برای ۱۶٫۵ سال تحصیلی) و دانشکده هنر دانشگاه کرمان (برای ۵ سال تحصیلی) و تدریس به عنوان استاد پاره وقت در دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی – واحد تهران مرکزی از بیست و یک سال پیش تاکنون – امروز با رتبه ۱۲ استادی
۱۳۸۲ – پایان خدمت رسمی در دانشگاه تهران – دریافت آخرین رتبه در مقام دانشگاهی (رتبه ۲۸ پایه استادی)، تدریس در همین دانشکده، پس از یک نیمسال توقف، بنابر دعوت، ادامه دارد.
– عضو شورای دانشکده هنرهای زیبا از بدو ورود تا سال‌های متمادی
۱۳۹۰ – عضویت در شورای انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی منطقه ۸ آموزشی، برای مدت دو سال
– دایر کردن انستیتو مرمت در دانشگاه تهران و مدیر مسئول پژوهش‌ها و طراحی موزه مقدم، برای مدت دو سال و نیم.
تألیف‌هـا
۱۳۴۶ – تألیف کتاب “حرکت‌های دموگرافیک جمعیت‌های سرزمین ونیز از سال ۱۸۶۱ تا سال ۱۹۶۱، که در سال ۱۳۴۶ از سوی دانشکده معماری ونیز. انستیتوی شهرسازی انتشار یافته است.
۱۳۵۰ – تدوین و انتشار کتاب “وجود و آینده شهرهای تاریخی”، گزارش جامع “اولین سمینار مرمت شهری در ایران”. دانشگاه تهران، دانشکده هنرهای زیبا – که به مدیریت دکتر فلامکی برگزار شده است. این کتاب در سال ۱۳۸۳ با افزودن گزارشی به هنگام شده و بازنگری چاپ دوم آن به سال ۱۳۸۶ توسط نشر فضا صورت گرفته است.
۱۳۵۴ – تألیف و انتشار کتاب “باززندهسازی بناها و شهرهای تاریخی”، انتشارات دانشگاه تهران. این کتاب در سال ۱۳۹۱ توسط دانشگاه تهران برای بار دهم تجدید چاپ شده است.
۱۳۵۷ – تألیف و انتشار کتاب “سیری در تجارب مرمت شهری – از ونیز تا شیراز” – انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی و تجدید چاپ آن، همراه با ارائه گزارشی به هنگام شده، به سال ۱۳۸۴ توسط نشر فضا
۱۳۵۵ – ترجمه کتاب “منشور آتن”، همراه با مقدمه‌ای مبسوط، که توسط انتشارات دانشگاه تهران انتشار یافته است. این کتاب پس از بسط مقدمه پیشین، در سال‌های۱۳۸۲ و ۱۳۸۸ توسط نشر فضا تجدید چاپ شده است.
۱۳۶۷ – تألیف کتاب “فارابی و سیرشهروندی در ایران” و چاپ آن توسط نشر نقره تهران انتشار یافته و در پی بازنگری، توسط نشر فضا به سال ۱۳۸۵ تجدید چاپ شده است .
۱۳۷۱ – تألیف کتاب “شکل‌گیری معماری – در تجارب ایران و غرب”، که توسط نشر فضا در تهران انتشار یافته و تجدید چاپ دوم به سال ۱۳۸۵و چاپ سوم به سال ۱۳۹۱ صورت گرفته است.
۱۳۸۱ – تألیف کتاب “ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری”، نشر فضا در تهران. این کتاب در سال ۱۳۹۰ برای بار چهارم توسط نشر فضا تجدید چاپ شده است.
۱۳۸۳ – تألیف کتاب “پاپلو پیکاسو”، که توسط نشر فضا، تهران
۱۳۸۴ – تألیف کتاب “حریم‌گذاری بر ثروت‌های فرهنگی ایران” – نشر فضا، تهران
۱۳۸۴ – تالیف کتاب “نوسازی و بهسازی شهری”، انتشارات سمت، که تا سال ۱۳۸۷ دوبار تجدید چاپ شده است.
۱۳۸۷ – تألیف کتاب “تکنولوژی مرمت معماری”، و چاپ آن توسط نشر فضا، تهران، (این کتاب، به عنوان کتاب فصل و سپس کتاب سال شناخته شده است)؛ این کتاب در سال ۱۳۹۰ تجدید چاپ شده است.
۱۳۸۷ – تألیف کتاب “نظریه‌ای بر: منشور مرمت شهری”، با پشتیبانی وزارت مسکن و شهرسازی، انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی، در تهران
۱۳۸۹ – تألیف کتاب “گستره‌های معماری” – نشر فضا
– نشر تعداد زیادی مقالات و گزارش‌های علمی و فنی – حرفه‌یی در مجلات معتبر کشور، از سال ۱۳۴۹ تاکنون (محیط شناسی – محیط زیست – هنر و معماری دانشکده هنرهای زیبا – مجله ساختمان – معماری و هنر ایران – گسترش انتشار یافته‌اند. و مقاله‌ای مبسوط در کتاب “شهرهای ایران در دوران اسلامی” – به کوشش دکتر یوسف‌کیانی، انتشارات جهاد دانشگاهی، تهران ۱۳۷۵ چاپ و انتشار یافته، همراه با ده‌ها مقاله به زبان‌های فارسی و انگلیسی که در مجلات فارسی و در مجموعه مقالات کنگره‌های جهانی انتشار یافته‌اند.
۱۳۹۱ – تألیف کتاب “اصل‌ها و خوانش معماری ایرانی”، نشر فضا
۱۳۹۶ – فضای حافظ، نشر فضا
۱۳۹۶ – شهرایرانی در سنجش جهانی، نشر فضا
۱۳۹۶ – گذارها و گام‌ها: زندگینامه دکتر فلامکی – با مقدمه محمدرضا اصلانی و تدوین و نگارشِ بهاره وهاب‌زاده، انجمن مفاخر معماری ایران
انتشار مقالات در مجله‌های تخصصی ایتالیایی و ژاپنی
فعالیت‌های علمی و حرفه‌‌‌ای
– پایه‌‌گذاری “مؤسسه علمی فرهنگی فضا” به سال ۱۳۶۲ به منظور بررسی تبادل تجارب مربوط به فضای ساخته شده به مقیاس‌های گونه‌گون و انتشار کتاب‌های “معماری بومی” (با مشارکت انجمن فرهنگی ایتالیا در تهران) ـ “نوشهرها” (تألیف پروفسور مرلن، ترجمه دکتر رضا قیصریه به همراه معرفی م. م. فلامکی) ـ کتاب “پیوند موسیقی و شعر” (تألیف آقای حسینعلی ملاح) و تجدید چاپ آن ـ کتاب “بناها و شهر دامغان” (تألیف گروهی از استادان دانشگاه تهران بررسی های معماری ـ شهرسازی و مطالعات به سرپرستی م.م.فلامکی) ـ ترجمه و چاپ کتاب “نخستین شهرها” به سال ۱۳۶۹ـ ترجمه و چاپ کتاب”تاریخ نقد هنر” با ترجمه‌ی دکتر امیر مدنی؛ ـ چاپ کتاب “تهران ۳۲۰۰ ساله” بررسی های باستان شناختی آقای سیف‌‌الله کامبخش فرد ـ به سال۱۳۶۹ ـ تألیف مجموعه نوشتارهای زیر عنوان “موسیقی و معماری” به سال ۱۳۶۷ و دوبار تجدید چاپ آن ـ اهتمام در ترجمه و تألیف و نشر کتاب‌های، علمی دیگر (توسط مؤسسه علمی و فرهنگی فضا ـ نشر فضا)، فعالیتی است که هنوز ادامه دارد، کتاب قاهره باززنده سازی یک کلانشهر تاریخی با ترجمه‌ی خانم سعیده محتشم امیری به سال ۱۳۸۹، کتاب نشانه‌های نمادین ژاپن با ترجمه‌ی خانم سحر قدیمی به سال ۱۳۹۱، کتاب معماری اکوسیستمی تعادل محیطی در شهر با ترجمه‌ی دکتر سعید تیز قلم زنوزی به سال ۱۳۹۱، کتاب خطابه‌ای در تنظیم آگاهانه‌ی فضا با ترجمه‌ی دکتر وحید شالی امینی به سال ۱۳۹۱
– عضو “اینتا” (انجمن بین المللی نوشهرها) از سال ۱۳۶۴ تا امروز
– مشارکت با ارائه رساله در کنگره‌های بین المللی معماری، اول (۱۳۴۹) و دوم (۱۳۵۳) در اصفهان و در شیراز
– مشارکت در سمپوزیوم‌های اول و دوم و سوم معماری ایران ـ وزارت مسکن و شهرسازی با ارائه رساله، در دهه ۱۳۵۰
۱۳۶۵ – مشارکت در کنگره بین المللی ” بازسازی مناطق جنگ زده ایران” – در تهران، دانشگاه تهران، با ارائه رساله
– مشارکت در کنگره جهانی: ایکوموس ـ مسکووسوزدال ۱۹۷۸ (از سوی ایکوموس ایران) با ارائه مقاله. مشارکت فعال در بیش از ۱۸ کنگره بین‌المللی “اینتا” از سال ۱۳۶۳ تاکنون، همراه با ارائه مقاله علمی و چاپ آن در مجموعه مقالات مربوط؛ از جمله کنگره‌های روتردام ۱۹۸۴،ـ کنگره جهانی ” اینتا “، گلاسکو ۱۹۸۵،کنگره جهانی “اینتا”، لندن ۱۹۸۷، و غیره تا سال ۱۹۹۸ در اسپانیا
۱۹۸۶ – مشارکت، همراه با ارائه مقاله در کنگره “فضاهای اجتماعی شهرها”، دانشگاه جنووا، ایتالیا
۱۹۸۵ – مشارکت همراه با مقاله در کنگره جهانی دانشگاه یوتگرس ـ نیواورلئانس
۱۹۹۲ – مشارکت در کنگره جهانی ” نشانه گرهای خانه سازی در اروپا ” در شهر دلفت هلند
۱۳۸۵ – ریاست “کانون ایرانیان دانش آموخته در ایتالیا، سازمان مردم نهاد ایرانی تاکنون
– مشارکت فعال در ده‌ها سمینارها و کنگره‌های ملی در باب معماری و شهرسازی ایران، در شهرهای تهران، مشهد، شیراز، کرمان، اهواز، اصفهان، تبریز، سمنان، دامغان، شاهرود، یزد، و دیگر شهرها )
۱۳۵۴ – طرح و اجرای خانه “سندیکای نویسندگان و روزنامه نگاران ایران” در تهران
۱۳۴۹ – ۱۳۵۶ – مدیر مسئول طرح مرمت “قره کلیسا” به مأموریت از طرف دانشگاه تهران
۱۳۵۴ – ۱۳۸۶ – مدیر مسئول طرح مرمت شهری ـ بافت قدیمی شیراز و آغاز اجرای آن – نخست از سوی دانشگاه تهران و سپس به عنوان حرفه‌مند آزاد
– طرح محله‌های مسکونی شانزده گانه شیراز قدیم به مقیاس ۱:۲۰۰ و تصویب شده برای اجرا به سال ۱۳۵۶
۱۳۶۶ – مشاور عالی در طرح و اجرای “دانشگاه رسول اکرم” دامغان
۱۳۶۷ – طرح و اجرای مجموعه مهمانسرا و نهارخوری در پارک ملی مشهد
۱۳۶۹ – ۱۳۷۰ – طراحی شهرسازی و خانه سازی شهرک جوپاران و جوپارسا در جوپار کرمان
۱۳۷۱ – طرح شهرک جوپارستان (زمین سیصد هکتاری شهرداری جوپار)، طرح مصوب استانداری کرمان در دست اجرا و در حال اتمام.
۱۳۷۱ – طرح مجموعه ساختمان‌های استانداری کرمان
۱۳۷۱ – طرح جامع و تفصیلی شهر جوپار کرمان
۱۳۷۷ – طرح معماری ـ شهری “نوسازی محله جوادیه تهران”، برای سازمان نوسازی شهر تهران، شهرداری تهران
۱۳۷۹ – طرح مرمت “خانه/ موزه مقدم”، دانشگاه تهران
۱۳۸۱ – طرح “خانه صبا” مجموعه مسکونی برای ۱۲۰ خانوار اعضای هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمان (پایان اجرا به سال ۱۳۸۹)
۱۳۸۱ – طرح مرمت معماری ـ شهری بافت تاریخی قزوین و تدوین کتاب آن در دست چاپ
۱۳۸۲ – انجام طرح پژوهشی توسعه شهری و بافت‌های تاریخی هشت شهر کشور ـ مصوب وزارت مسکن و شهرسازی، تهران
– مسئول پژوهش و ارائه طرح باز زنده‌‌سازی محوطه بین‌‌الحرمین شیراز (طرح در حال اجرا(
– طرح مرمت خانه‌های مسکونی و قلعه خورانق و طرح شالوده‌یی خورانق، برای وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری از سال ۱۳۸۳ و به اجرا برده شده تا دو سال بعد
قدردانی‌ها
– معرفی بعنوان استاد نمونه، پژوهشگر نمونه … در دانشگاه آزاد اسلامی از سال ۱۳۸۰ تا سال ۱۳۸۶ ـ در چهار نوبت
۱۳۸۸ و ۱۳۹۰ – معرفی بعنوان استاد پژوهشگر و مؤلف برجسته، از سوی “وزارت مسکن و شهرسازی” و “سازمان میراث فرهنگی، جهانگردی و صنایع دستی کشور” ـ در دو نوبت
۱۳۸۹ – معرفی بعنوان “چهره ماندگار” در گستره‌ی معماری، در هشتمین دوره‌ی گزینش چهره‌های ماندگار کشور
مصاحبه
لطفا در آغاز کمی از روزهای رشته معماری در سال‌های ١٣٣۰ ایران، شکل‌گیری انگیزه انتخاب رشته معماری در شما و تحصیلتان در ایتالیا بگویید؟
سال سی و دو بود که من به دانشگاه رفتم. حدود دو سال و نیم پیش از آن دوران، پیش از بیست و هشت مرداد منحوس، یعنی سالی که بسیاری از آرزوها و تلاش‌ها در جریان بود. دانش‌آموزان آن موقع مثل دانش آموزان الان نبودند. برای اینکه تهران این‌قدر بزرگ نبود. چهار پنج مدرسه جدی بیشتر نداشت و دانش‌آموزان همه همدیگر را می‌شناختند. وقتی برای ابراز نظریه‌هایی که عاشقش بودیم به میدان‌ها و خیابان‌ها می‌رفتیم، یک جوری جو شهر و خودمان را می‌شناختیم. این اتفاقاتی بود که افتاد و معلوم است که آدم در همان حین به دانشگاه هم فکر می‌کرد که بعدا برود یک رشته‌ای را بخواند. ولی آن دگرگونی اساس زمینه فکر همه ما جوان‌ها را به هم ریخت و معیار درستی هم شاید نداشتیم یا شاید فقط بعضی‌هایمان داشتیم. اگر هم داشتیم خیلی سماجت می‌کردیم که حتما مثلا دندانپزشک شویم. ولی یک گیجی بسیار دوست‌داشتنی که بُعد تاریخی هم داشت، همه ما جوانان آن سا‌ل‌ها را یک‌جورایی فراگرفته بود. من از کار‌هایی که شکل آفرینشی داشت خوشم می‌آمد. در کودکی گل‌بازی می‌کردم، اما این گل‌بازی گاهی شکل معمارانه به خود می‌گرفت.
اما همه این‌ها کنار رفت تا آخرین روزهای تابستان سی و دو، که من به نقطه‌ای رسیده بودم که باید تصمیم می‌گرفتم بالاخره باید چکار کنم. به زور به دانشکده علوم رفتم و در دانشکده علوم ثبت نام کردم و خوشبختانه قبول نشدم. منتها فرصت داشتم که به دانشکده معماری بروم و خیلی هم عاشقانه رفتم. زیاد هم از آن نمی‌دانستم. برای اینکه هم‌کلاسی‌های من هم آن موقع با این رشته آشنا نبودند. در نهایت در دانشکده ثبت نام و در کنکور شرکت کردم و بالاخره با چند روز تاخیر به دانشکده رفتم. من آن‌جا را دارای فضای دلخواه خودم یافتم و توانستم بهترین نوع رابطه را با کسانی که سنشان از من زیادتر بود، معمار بودند و می‌ساختند، برقرار کنم. من وارد آتلیه‌ای که متعلق به مهندس فروغی و مهندس فرمانفرمایان بود، شدم و بعد از دو ماه به صندق‌دار آتلیه ارتقا پیدا کردم. یعنی تا این حد روابطم با دیگران روشن بود.
هرچه بیشتر با این رشته آشنا شدم، هم خودم را یافتم و هم به دام راه‌های گریزی که هر رشته‌ای برای آدم باز می‌کند نیافتادم. سعی کردیم خودمان را از این دام‌ها در دانشکده دور نگه داریم. سه سالی دانشجو بودیم و بعد آرام‌آرام زورمان به هیچ جایی نرسید. برای اینکه ما عقب (بدنبال) یک دگرگونی اساسی بودیم. ما یعنی سی چهل نفر که بعد تقریبا گروه گروه ظرف یک سال و نیم به ایتالیا رفتیم. آن‌جا هرکس به سبک و سیاق خودش ماندگار شد. من یک سال رم بودم. این شهر، شهری دوست داشتنی بود، ولی مدرسه نه. اصولا جو، آن جوی نبود که من انتظار داشتم. در گردشی که برای شناخت شهرهای ایتالیا در کریسمس داشتیم، از ونیز رد شدم. دانشکده معماری ونیز در آن زمان در مجموع ششصد تا دانشجو بیشتر نداشت که فقط دویست تا دویست و پنجاه نفر این‌ها فعال بودند و از این بیش، معلم‌هایی که در آن دوران در ایتالیا داشتیم، همه در ونیز بودند. و این فرصت نازنینی بود. من به رم برگشتم و امتحان‌هایم را گذراندم. ولی بلافاصله به ونیز رفتم و در آن‌جا ماندگار شدم. ماندگاری من، ماندگاری دوست‌داشتنی بود. برای اینکه هم دوستان خوبی پیدا کردم و هم توانستم با جو دانشجویی روابط مطلوبی برقرار کنم که سر از معلم‌ها در می‌آورد. چندان هم به کار‌های دیگر کاری نداشتیم. به این ترتیب می‌توانم بگویم دانشکده ونیز به من اجازه تنفس داد. هرجا که لازم بود آدم بهترین معلم‌ها را انتخاب می‌کرد. آخرین مقاله‌هایشان را می‌خواندیم تا بتوانیم از یک گوشه‌ای با آن‌ها هم‌صحبت شویم و آرام‌آرام من جایم را در مدرسه معماری پیدا کردم. بعضی از معلم‌ها به من عنایت بیشتری داشتند. برای اینکه خلوصی هم در کار‌های من بود. من سه سال معماری را در محیط دیگری تجربه کرده بودم و عقب آن ارزش‌هایی بودم که آن محیط به من نمی‌داد. پر حرفی نکنم، دانشکده معماری ونیز یک جورایی خانه من شد.
جاهایی هم که مقداری کسری داشتم، علوم ساختمان بود. من همه امتحان‌هایم را دادم منهای یکی. یک سال و سه چهار ماه، هر روز در دانشکده نشستم و با معلم‌هایم کار کردم تا ترسم از علوم ساختمان ریخت. به هر حال در آن دوره یاد گرفتم که اگر آدم بخواهد به مدرسه معماری برگردد، نباید با دست خالی برگردد. جرئت ندارم بگویم دستِ پُر؛ اما در همان دانشکده من شش سال و نیم ، با بهترین معلم‌هایش به صورت دستیار زندگی کردم و اقلا شش سال با «بنه بلو» کار کردم. در این فاصله عقبِ این بودم که بعضی از رشته‌هایی که به درد مملکت ما می‌خورد، بخوانم. از همه مهمتر مرمت بناها و شهرها و بعدش شهرسازی بود، آن‌ها را با سماجت در دانشکده‌های دیگر پشت سر گذاشتم.
برای من باعث افتخار است که خدمتتان گزارش دهم پایان‌نامه‌ام در رشته مرمت بنا و شهرهای تاریخی که در دانشگاه رم برگزار شد و موضوع آن مرمت شهر ونیز بود که بسیار بحث‌انگیز بود، با بهترین نمره و با زیباترین تشویق‌های هیئت داوران روبرو شد. این مسئله خیالم را خیلی راحت کرد؛ در این باب که اگر بخواهیم موضوعی را از یک مکان به مکان دیگر انتقال بدهیم، هم نباید به صورت مستقیم باید این کار را کرد و هم اینکه به همین راحتی امکان‌پذیر است. دوره زندگی من در دانشکده ونیز به ظاهر دوره آرامی بود؛ ولی چنین نبود. در همان دوره هم به سنی رسیده بودم که باید زندگیم را یک جور دیگری تعریف می‌کردم. خداوند خیلی به من کمک کرد. در آن‌جا با همسر نازنینم زندگیم را آغاز کردم و فرزندان در همان دوره‌ی دریافت این درجات تخصصی به دنیا آمدند. در نتیجه من هم باید در زندگی خودم فعالیت می‌کردم تا بتوانم زندگیم را بچرخانم. بازتاب آن تلاش هنگام برگشت ایران مثبت بود. برای این که سختی را در دوره‌ای که باید یک بار سنگین را تحمل می‌کردم، تجربه کردم. به دانشکده هنرهای زیبا برگشتم. با کسی هم دشمنی نداشتم. فقط آمدم بگویم من یک مستخدم تازه نفس هستم! این طور بود که سال ١٣۴٨، به عنوان دانشیار به دانشکدۀ هنرهای زیبا آمدم. بعد هم شروع به فعالیت‌هایی کردم که از من خواسته شد، مثل مدیریت گروه معماری که تازه تاسیس شده بود. برای اینکه در آن زمان تاسیس گروه‌های آموزش و پژوهشی در دانشگاه تهران و دانشگاههای دیگر به عنوان یک نوسازی ریشه‌ای دانشگاه از طرف پروفسور رضا مطرح شده بود. گروه معماری هم که برنامه نداشت، به گردن من افتاد. به هر حال این کارها را هم شروع کردیم. بعد یک درس فوق‌العاده جدی به من داده شد. هرچه بیشتر در دانشکده به عنوان مدیر گروه کار کردم، با عکس‌العمل‌های تندتری از سوی همکاران و از سوی دیگر با تشویق نهان و ابراز نشده، ولی قابل لمسی از سوی دانشجویان مواجه شدم. من توانستم آرام‌آرام جایم را پیدا کنم. می‌دانستم با معلمان همیشه نمی‌توان حرف زد؛ ولی با دانشجویان همیشه باید حرف زد.
از زمانی که با الفبای معماری درگیر شدید، و به طور کلی در مسیر کار معماری قرار گرفتید از کدام معمار مولف بیشتر الهام گرفتید و مبانی کدام سبک و سیاق معماری در کار شما تاثیر گذاشته؟
من اگر خدمتتان گزارش بدهم که نه از معمار خاص و نه از معماری ویژه‌ای الهام گرفتم، حرف غلطی نیست. اما این را خدمتتان بگویم که حتی امروز بعد از گذشت چیزی در حدود نیم قرن از روزهایی که من دانشجوی معماری در ایتالیا بودم تا امروز، اگر به من امر کنید که در زمینۀ معماری در فرنگ چه خبر است، کدام مسئله‌ها هستند که مطرح شدند و حل نشدند، تا چه اندازه به آن‌ها آشنا هستید و تا کجا پایبند به آن؟ من حتما از نهضت معماری مدرن خدمتتان می‌گویم که بعد از عهد روشنگری به دنیا آمد. هزاران خواسته داشت و کم‌شمار معمار‌های ارجمند؛ با این حال این‌ها همه با هم کار کردند. از همه مهمتر، نکته‌ای که باید خدمتتان گزارش بشود این است که نهضت معماری مدرن هرچه را که گفت و هرچه را که کاویده بود، همه را نوشت. یا اینکه مجموعه گزارش‌های خودش را تا حدی که می‌شد ارائه کرد و خبررسانی‌اش هم در جامعه معماران تا حدود چهل چهل و پنج‌سال پیش که هنوز از این نهضت خبری بود، به صورت منظم صورت می‌گرفت. به این ترتیب، یک نخ فکری بود که ریشه در فرهنگ اروپایی داشت که حرف فراوان در زمینه‌اش هست. این فرهنگ اروپایی فرهنگ فراگیر بود و هرچیزی را به عنوان ریشه‌ای‌ترین مسائل معماری که یاد می‌داد، به روزمرگی‌های آدم‌ها مربوط می‌کرد و اتصال مستقیم بین هرچیزی که شکل می‌گرفت، به صورت معماری در می‌آمد؛ از یک مدرسه تا یک خانه، از یک کلیسا تا یک میدان.
من هم مثل هر دانشجوی دیگری این جریان را پیگیری می‌کردم. پس از آن هم به عنوان کسی که باید به سرکلاس برود، این شناخت در من به صورت کامل وجود داشت. من هم می‌توانستم ادعا کنم که چند سالی که در کنار دیگران دستیار بنه‌بلو بودم، کمتر از دیگران اطلاعات برای ارائه به بچه‌ها نداشتم. به هر حال دورانی بود که من هنوز به آن پایبندم و فکر می‌کنم هنوز تمام کار‌هایی که می‌توانسته بکند، نکرده. از جمله آن کارها، منشور آتن است که ما آن را در سال‌هایی که بسیار دشوار بود به فارسی ترجمه کردیم. این کتاب، سخن دمکراتیک درباره شرح زیستن آدمیان است که ما آن را به فضای فرهنگ خودمان آوردیم و رها کردیم که الان بسیار هم از آن بسیار استقبال می‌شود. در نهضت معماری مدرن چند شخصیت مهم داریم که نمی‌شود به این‌ها نگاه نکرد. این‌ها همه شخصیت‌های برجسته روزگارند. آن‌ها کمک کردند دیگران رشد کنند. اما وقتی آن‌ها رشد کردند، دو غول تراز اول معماری بیرون آمدند، لکوربوزیه و گروپیوس. این‌ها معلم آفرینش معماری نبودند. ولی معلم اندیشیدن به معماری جهانی در مقیاس نهضت معماری مدرن بودند. این یک بحث است که من خود را جهانی می‌کنم و از این طریق به خودم اجازه می‌دهم به دانشگاه بروم. این اتفاق افتاد و بهترین شاهدش هم این است بعضی از همکاران من به من حسودی می‌کردند. ولی قضیه این نبود. قضیه این بود که دلیلی وجود نداشت که ما فرهنگی را که از دل خودش معماری‌های نابی بیرون داده و در زمینه‌اش هم چیزی ننوشته، به دلیل نادانستن خودمان ندیده بگیریم و فرهنگی را که می‌تواند در جای خودش بسیار معتبر باشد، به جای آن بنشانیم.
این بحران بسیار جدی بود که از سال دوم به بعد پا گرفت. ولی آرام آرام مسئله این شد که قضیه انتقال فرهنگ نیست. قضیه زادن یک فضای علمی و فرهنگی است با هر ابزاری که بتوان آن را پسندید. این بحران موقعی شروع شد که کتاب «باززندهسازی بناها و شهرهای تاریخی» بیرون آمد و موقعی سرزنده‌تر شد که من این درس را به عنوان یک درس انتخابی به دانشگاه تهران بردم و آن را تاسیس کردم. منتها با دشواری‌های زیادی همراه بود که دلیل آن نادانی من بود. به این ترتیب، من فکر می‌کنم اولین گامی که برای درس مرمت برداشته شد برای اینکه معماری ایرانی را به عنوان یک معماری معتبر مطرح کند، زمانی بود که من کلاس‌های مرمت معماری را همزمان کردم؛ آن زمان که از آقای مهندس احمد حامی خواهش کردم این برنامه را داشته باشیم. به موازات کلاس‌های مرمت معماری کلاس‌هایی در دانشکده برگزار می‌شدند که تعداد دانشجویان از کلاس‌های معماری بسیار زیادتر بودند. برای اینکه کلاس‌های بعدظهر بودند و به نوعی کلاس آزاد محسوب می شدند که یک تزریق بسیار جدی هم به دانشکده ما و هم به من بود. به ویژه در دانشکده ادبیات؛ چه در رشته تاریخی و چه در رشته باستانشناسی و بعد جغرافیا، استادانی بودند که به هر شکلی که می‌شد، من به دانشکده معماری می‌آوردمشان. این‌ها وقتی از باستانشناسی صحبت می‌کردند، درست است نگرش جهانی هم داشتند، ولی نگرانی‌های باستان‌شناختی کشور را برای ما می‌گفتند. تجزیه و تحلیل علمی مربوط به مصالح ساختمانی بحث نویی بود که به دانشکده ما تزریق می‌شد و کمک کرد که خود من هم بدانم به این راحتی نیست که با یک معماری قابل توجه و ارزشمند، روبرو شوی و آن معماری را سبک و سیاقی ببینی.
نهضت معماری مدرن، فقط یک طریقه را برای نگریستن به معماری یاد می‌داد و این کافی نبود. فضای معماری در فرهنگ ما، از شاخ و برگ‌هایی و از یک عمقی برخوردار بود که الزاما با فرهنگ رسیونالیستی یا صرفا منطقی اروپایی‌ها قابل دریافت نبود. این بحران سنگینی بود که هرکسی را در وضعیت دشواری قرار می‌داد. این‌جا یک تلاش تازه‌ای آغاز شد و آرام‌آرام مسئله از سمت من می‌توانست این‌طور مطرح شود که به سراغ مسئله‌ها برویم و آن‌ها را از ریشه نگاه کنیم. برای همین کتابی زیر عنوان «شکل‌گیری معماری در تجارب ایران و غرب» چاپ شد. اصل قضیه آن این بود که ما چگونه معماریی داشته‌ایم و چگونه تجزیه و تحلیلش می‌کنیم. از این بیش، مبانی فکری ما برای به دنیا آوردن چه بوده‌است. در این کتاب به سراغ طریقه‌ی اندیشیدن ایرانیان در عرفان از پیش از زرتشت تا امروز رفتیم و همچنین طریقه منطقی زیستن و منطقی دیدن همه دنیا در اروپا از ارسطو به این سمت. کتاب نسبتاً مفصلی است و بخش میانی آن عقب این بود که این رمز را چگونه پیدا کند و تفاوت‌های اساسی بین طریقه نگاه کردن ما ایرانیان به معماری و اروپاییان به معماری روشن شد. به بیان تحلیلی از کلی‌گویی بسیار فاصله گرفتیم و آن اولین گامی بود که بسیار به من کمک کرد که حواسم را جمع کنم که نمی توان از معماری کشوری به روش کشوری دیگر سخن گفت. تمام گفته‌هایم تا به این‌جا کمک کرد که دریچه‌ی تازه‌ای گشوده شود.
و اگر شما بپرسید که این موسسه فضا بالاخره چه کاری انجام می‌دهد؟ می‌گویم زاده شدن فضا که در سال سوم بعد از انقلاب بود، عقب مطالب دیگری می‌رفت. اگر آن دگرگونی تاریخی رخ نمی‌داد شاید به صورت دیگری به دنبال آن می‌رفتم. آن دگرگونی که بسیار جدی بود و هنوزم هست، فرصت می‌دهد ایرانیان؛ چه در ایران و چه در خارج، حساب خودشان را با خودشان و دل خودشان روشن کنند و به من هم کمک کرد که خیلی جدی داستان معماری را پیگیری کنم. اولین کاری که در موسسه انجام گرفت و چاپ کردن کتابی زیر عنوان «معماری بومی» بود که به کمک «انجمن فرهنگی ایران و ایتالیا» صورت گرفت. یک مقاله از یک پژوهشگر ایتالیایی داشتیم و هفت‌هشت ده نفر هم از ایران جمع شدیم و این کتاب را چاپ کردیم.
برگردیم به موسسه تحقیقاتی شما، موسسه فضا در سال‌های شصت، روزهای جنگ ایران و عراق، روزهایی که به سبب فرهنگ و شیوه تفکرِ مردم، تحت شرایط سخت آن روزها، کلیت اهمیتِ معماری به فراوشی سپرده می‌شد؛ شما موسسه انتشاراتی فضا را تاسیس کردید. احترامی که من شخصاً برای شما قائل هستم، در بزرگ‌اندیشی شماست. در روزهایی که ارتباط از هر نوعش در ایران بسیار مبهم بود، با گنجینه‌ای که از منابع اطلاعاتی پایه در معماری، شهرسازی و مرمت برای نه فقط معماران، بلکه برای ایرانیان فراهم نمودید، ارتباط مردم با معماری و شهر ایرانی را که بخش عمده‌ای از فرهنگ ما است، ماهرانه تعریف کردید. کسانی که آن روزها در فیلم، موسیقی و دیگر زمینه‌های فرهنگی ما قدم برداشتند، انگار فرهنگ ما را تکه‌تکه از زمین برمی‌داشتند و به هم پیوند می‌زدند که این بسیار ارزشمند بود. از تجربه‌های خوشایند و نه چندان خوشایند این موسسه بفرمایید.
این تجربه قاعدتاً خوشایند است. اگر به درستی به هر تجربه‌ای ارج داده شود، می‌توانیم مثبت نگاهش کنیم. ولی نکته‌ای که تصور می‌کنم مورد نظر سرکار است، می‌تواند به این شکل مطرح شود که در آن گیر و دار که هرکس کمتر می‌دانست، بیشتر می‌ساخت و حتی تدریس هم می‌کرد، آشوبی که در زمینه ساختن بود، حیرت‌آور بود. نمی‌شد باور کرد کشوری که سخن از معماری در دنیا داشت، به شکل دیگری معماری تولید می‌کرد. این‌جا من می‌توانم این نکته را خدمتتان عرض کنم که موسسه علمی‌‌فرهنگی فضا پیشگام یک کار درست شد و آن تولید تعدادی مقاله بود که با هم یک کتاب را ساختند. کتابی است که نویسندگانش ده نفر هستند. اما کتاب یگانه‌ای است و یک سخن یگانه‌ای زیر عنوان «معماری و موسیقی» دارد. دلیل خیلی روشن این بود اگر ما معماری را با ناب‌ترین هنر روزگار بسنجیم و ببینیم این‌ها چه فصل مشترک‌های فراوانی دارند، تا به این نتیجه می‌رسیم ما معماران چه کار می‌کنیم؟ ابزار‌هایمان را؛ چه فکری و چه روزمره، از کجا می‌آوریم. کار دوست داشتنی بود. برای اینکه برای تهیه آن کتاب بیش از چهل و پنج نفر از گل‌ترین انسان‌هایی که ما در کشورمان داریم، هر هفته به مدت چهار یا پنج ماه جمع می‌شدیم، تا اینکه زمینه این کتاب را فراهم کردیم. بیش از بیست و پنج مقاله نوشته شد که به تایید خود عزیزان بیش از یازده مقاله مطلوب نبودند، به آن‌ها نظم دادیم و این کتاب بیرون آمد و شدیداً مورد استقبال جوانان قرار گرفت. حتی در بعضی از دانشکده‌های معماری کتاب مرجع شد. برای اینکه در آن معماری دیگر یک مفهومی که باید به دیدۀ انتزاعی به آن نگاه شود، نبود. معماری تکلیف خودش را با شعر و ادبیات مکتوب ما؛چه منظوم و چه منثور، روشن می‌کرد و بعد هم با موسیقی و احیانا نگارگری ایرانیان که بسیار بد هم معرفی شده بود. البته این گام‌های بعدی است که داریم بر می‌داریم.
موسسه این‌گونه زاده شد. یک در باز برای همه عزیزانی که به آن کمک می‌کردند، داشت. چند نفر مستخدم رسمی داشت که یکی هم من بودم. ما عقب این بودیم که بتوانیم دریچه‌هایی را باز کنیم و این دریچه‌ها به تدریج باز شدند. کتاب‌هایی را گرفتیم و این‌ها را به عنوان گام‌هایی که باید حتما برداشته‌شوند، نگاه کردیم. ما برنامه‌ای داشتیم که پنجاه و سه تا از شهرهای میانی و کوچک شهرهای ایران را بررسی کنیم. اسامی‌اش را پیدا کردیم و شروع کردیم. از قومس یا سمنان شروع کردیم و به دامغان رفتیم؛ شاهرود، بسطام، سبزوار و نیشابور را بررسی کردیم. تا اینکه تصمیم گرفتیم یکی را انتخاب کنیم. انتخاب ما روی تدوین «بناها و شهر دامغان» فقط به این خاطر بود که مردم دامغان زیر سلطه‌ی شهر سمنان قرار گرفته بودند که به تازگی مرکز استان شده بود و زورگویی می‌کرد. ولی فقط این نبود، به این دلیل هم بود که دامغانی‌ها ذاتا آدم‌های بسیار نازنینی بودند و از این بیش موقعی که قرار بود دانشگاهی در دامغان ساخته شود، حتی پستچی شهر پول می‌داد. برای اینکه این دانشگاه از شهر بروید و دستش را در دست دولت مرکزی نگذارد. این اولین و تنها کتابی بود که با بینش میان دانشی راجع به شهر ایران نوشته شده‌است. تجزیه و تحلیل ما در آن گروه هفت هشت نفره‌ای که بودیم، در تمام زمینه‌ها پا به پای هم پیش می‌رفتند. زمانی که چاپ شد، ما دانستیم نمی‌توانیم زیاد این کارها را انجام دهیم. برای اینکه کل یافته‌ای که برای بازشناسی این پنج شهر تهیه کرده بودیم، هرچه انرژی و هزینه داشتیم از ما گرفت. آرزویم این بود که بتوانیم در دوره‌ی بعدی به این شهرها برویم که خواهیم رفت. تجربه ما در دامغان به عنوان تجربه‌ای که آغازگر یک راه بود، مطرح شد. بعد به سراغ کتاب‌های دیگر رفتیم و تلاش کردیم ناشری باشیم که خیلی حواسش هست که چه باید تولید کند و به دست عزیزان دهد. کتابی بود که در برنامۀ ما نبود ولی یک‌باره حس شد که نمی‌توان آن را به دنیا نیاورد، کتاب «نوشهرها» بود که با جان‌کندن هزار و سیصد و سی نسخه از آن منتشر کردیم. این کتاب به این دلیل که معین بود جنگ روزی به پایان می‌رسد منتشر شد. برای این بود که دانشجویان ما بدانند که تجربه‌های نوشهرسازی بلافاصله بعد از جنگ جهانی دوم چگونه بوده‌اند و چه کاستی‌هایی داشتند. تا معلم‌های ما این چیز‌ها را به دانشجویان خود درس ندهد. یعنی چیز دانسته شده را آدم دوباره تجربه نمی‌کند. این‌طوری جلوی بدکارگی بعضی از معلم‌ها را گرفتیم. به هر حال کتاب‌ها چاپ‌شده توسط نشر فضا تا امروز حدود چهل و سه عنوان‌اند.
در خصوص کتاب‌های تالیفی‌تان، حتماً می‌دانید که بسیاری از خواننده‌های شما به خصوص دانشجوها از نثر دشوار کتاب‌هایتان شکایت می‌کنند. در کتاب سیری در مرمت شهری که کتاب پایه ما برای درس مبانی برنامه‌ریزی شهری بود که به نظرم از ساده‌ترین کتاب‌های شما است، گاهی یک جمله یک صفحه کامل می‌شد. نظر خودتان راجع به سبک نوشتاریتان چیست؟
من مجبورم چیزی را بگویم که زیاد خوشایند نیست. ولی چاره‌ای جز این ندارم. اگر کتابی برای تشریح وضعیت قابل رویت هر پدیده‌ای نوشته شود، به گرفتاری‌های نظری گرفتار نمی‌شود. چون هرچه می بیند توضیح می‌دهد و حتما هم مفید است. اما وقتی شما دو نگرش و دو نگرانی را به قول حافظ کنار هم می‌گذارید، شکل مسئله تغییر پیدا می‌کند. یکی اینکه چیزی که آدم می‌نویسد باید وقار خاصی را هم حفظ کند که این وقار در ادبیات نوشتاری ما در زمینه معماری هنوز هم وجود ندارد. در نتیجه دانشجویان ما خیال می‌کنند به همان راحتی که می‌توان هر گزارشی را خواند، هر کتابی را هم می‌توان به همان راحتی و سرعت خواند. اشکالی ندارد. دانشجویان ما حق دارند کتاب را این‌گونه ببینند، قابل استفاده مستقیم و سریع. فقط یک نگرانی پیش می‌آید و آن اینکه اگر ما به مطبوعاتی که می‌خوانیم نگاه کنیم، سه رده متفاوت داریم: یکی روزنامه است؛ یکی مجله است و یکی کتاب. ما روزنامه را می‌خوانیم و وقتی به نصف مقاله می‌رسیم، دور می‌ریزیم. برای اینکه می‌دانیم چه می‌گوید. به راحتی مطلبش را برایمان می‌گوید. بُعدِ روز دارد. در مجله قضیه دیگری است. همه می‌دانند، مجله خیلی هنر کند سه و نهایت دوازده سال مهمان یک کتابخانه و شخص است و بعد مجله‌های دیگر می‌آیند. این‌ها تکلیف فرد را به هنگام نیاز به دانستن روشن می‌کنند. ولی کتاب را اگر انسان بخواهد به حرمت بنوسید، باید قبول کند که ممکن است چند قرن هم بماند. بنابراین حجم کتاب اجازه نمی‌دهد که شما مطلب را ساده بگیرید. اگر لازم باشد ارجاع می‌دهد؛ شواهدی را در پی‌نوشت کتابتان می‌آورید. ولی کتاب باید یک فضای فرهیخته‌ای را منعکس کند و قاعدتاً بحث سنگینی از آب در می‌آید. همه یک‌جور نبودند؛ همه یک‌جور به یک کتاب نگاه نمی‌کنند. برای اینکه در دانشکده‌های معماری ما سنت نیست عزیزان کتاب بخوانند.
اجازه دهید این نکته را هم خدمتتان عرض کنم، اگر معلم‌های ما اهل تدوین و چاپ کردن کتاب بودند، آن وقت کسی این گله را عنوان نمی‌کرد. چون اگر می‌خواستند کتاب بنویسند، دیگر مجله‌نویسی و مقاله‌نویسی را پیگیری نمی‌کردند. کتاب حساب و کتاب دارد. کتابی که تدوین می‌شود اگر شما از اولین جمله‌اش نخی را عبور دهید این نخ باید از تمام جملاتتان عبور کند و هیچ جا گیر نکند. ضمنا هرگز چیزی را هم تکرار نکند. بنابراین یک نظم نظری وجود دارد که هادی کتاب است و این نظم از شما می‌خواهد که نه خلاصه‌نویسی کنید و نه پدیده‌ها را ندیده بگیرید. ولی چارچوب‌هایی را به نظم عنوان کنید که بعضی از این چارچوب‌ها قابل لمس‌اند و بعضی‌ها نیست. این در کتاب‌های نظری دیده می‌شود. آخرین کتابی که من افتخار داشتم خدمتتان معرفی کنم، کتاب ساده‌ای نیست. ولی خیلی دوست داشتنی است. برای اینکه بسیاری کتاب‌های دیگر در دل آن جا می‌گیرند. مسائلی هستند که من آخرین نظر را درباره‌اش نمی‌دهم؛ من فقط می‌گویم اگر بخواهیم این مطلب را بگوییم، باید این دریچه‌ها را باز کنیم. بعضی‌ها را می‌توانم و باز می‌کنم و بعضی‌ها را نه. برای اینکه کتاب بالاخره باید با حجم معینی بسته شود. نمی‌شود کتابی بیش از ششصد صفحه دست عزیزانش بدهد. برای اینکه دیگر اصلا کتاب را باز نمی‌کنند. ولی در یک چارچوب نظری معین که طبعاً نمی‌تواند بعد نظری نداشته و به خواننده حرمت نگذارد، کارتان را سخت از آب در می‌آورد. اگر شما برای خواننده کتابتان حرمت‌گذاری کنید، آن وقت ساده‌نویسی نمی‌کنید. حرمت‌گذاری در این است که هرچه کاویده‌اید را می‌خواهید جوری به او انتقال دهید. نمی‌توانید صرف نظر کنید؛ بنابراین کتاب پرمغز می‌شود و در دل خودش پیچیدگی به وجود می‌آورد.
بگذارید مروری کنیم به سرفصل‌های معماری؛ سخن اول، چگونه به معماری به شیوۀ قرن بیست و یکم بنگریم؟ چگونه نگاه به پدیده‌های علمی را نظاره کنیم؟
زمانی که خود اروپایی‌ها با اندیشه‌های زاده شده از دکارت و کشانده شده تا صد و هفتاد هشتاد سال پیش معماری را به عنوان فضایی که می‌توانند لمسش کنند و اندازه‌گیری کنند تعریف می‌نمایند، دریچه‌هایی را جلوی چشم خودشان می‌بندد. یعنی فضای معماری به عنوان فضایی که می‌تواند اندازه‌گیری شود، مورد توجهشان است. این نظریه، نظریه درستی نیست و می‌توانم یادآوری کنم که بستر یک دگرگونی اساسی است. ما تلاش می‌کنیم این دگرگونی اساسی را دو مرتبه در بستر زندگی خودمان زنده کنیم. مقوله‌ی معماری، مقوله‌ای است که هر چهار بُعد را دارد؛ مثلاً زمان. ما در معماری چندان به داستان زمان نمی‌پردازیم. یا دست‌کم در دانشکده‌های معماری خودمان توجه چندانی به آن نداریم. برای اینکه خیال می‌کنیم مسئله بسیار ساده است.
فرنگی‌ها از ١٩٣۰ به این سمت، نه در معماریشان بلکه در همه مدارسشان، آن هم نه به دست معمارها بلکه به دست پدیده‌شناسان که به ویژه فرانسوی بودند، توانستند به دیگران نشان دهند که فضا معنای جامع‌تری دارد و اگر آدم بخواهد فضا را بفهمد و این درک فضا در ارتباط با نیاز‌های روزمره باشد، وضعیت ایده‌آل انسان را هم باید در نظر گرفت. قاعدتاً باید به مقوله ژرفا بنگرد و این ژرفا در بسیاری از پژوهشگران دوره گذار از نیمه اول قرن بیستم به نیمه دوم تحولی جدی به وجود آورده است. معمارانی که از این تحول بهره گرفتند بسیار کم‌شمارند. شما شاید یک یا دو معلم را پیدا کنید که گذار از نیمه اول به دوم را با مهارت پشت سر می‌گذارند و کتاب می‌نویسند. نوربرگ شولتز در تمام فضای اروپا نادر است. او کتابی را می‌نویسد و در آن به معماری به سنت اروپایی‌های رسیونالیست پیروی‌کننده از دکارت تا مانژ نگاه نمی‌کند. اگر ما ایرانی‌ها به مبانی فکری خودمان در گذشته‌های دور نگاه کنیم؛ به ویژه اگر به ادبیاتی نگاه کنیم که ما روزی آن را نوشتیم و دیگر آن را نخواندیم، به این‌جا می‌رسیم که باید یک نگرش تازه را به فضا عنوان کنیم. اول هم به سراغ معماری نرویم؛ به سراغ فضا برویم. بگذارید داستان سالک پیر و سالک جوان را از عطار برایتان بگویم. عطار نیاز به تعمق و نظم را آرام‌آرام برایشان مطرح می‌کند. این ناب‌ترین داستانی است که من تا به حال یافته‌ام. هیچ کس به زیبایی عطار آموزش دریافت حقیقت را بیان نکرده‌است. در چنین جوی که آدم نمی‌تواند مسائلش را به همین راحتی حل کند، مجبور است که به گذشته برگردد و اگر برگردد نمی تواند از ژرفا صرف نظر کند. متوجه می‌شود هیچ چیزی را نمی‌شود به قید اندازه فهمید. گرفتاری اصلی ما این است که خیال می‌کنیم اگر به قید اندازه و رنگ فضای معمارانه را شناختیم، می‌توانیم بگوییم آن فضا را تصاحب کردیم. چنین نیست، ما چیزی را تصاحب نکردیم.
سخنی هم درباره ویژگی معماری ایران بگویید؛ که آیا برخلاف موسیقی و نمایش راه علمی را طی کرده یا نه؟
این کوتاهی ما معلمان معماری است. ما از معماران روزمره حرفی نداریم. آن‌ها کار خودشان را می‌کنند. اگر ما از معلم معماری که دارد به دانشگاه می‌آید تا کمک کند دیگران با معماری آشنا شوند، توضیح روزمره از معماری‌های بومیمان را بخواهیم، نمی‌تواند پاسخی به ما بدهد. اتفاقی که افتاده این است که ما به همان اندازه که موسیقی‌های ارجمند داشته‌ایم، معماری‌های ارجمند هم داشته‌ایم. منتها موسیقی‌دانان ما چیزی در حدود نود سال پیش دوباره این موسیقی‌ها را گردآوری کردند، تجزیه و تحلیل کردند و برای آن ابزار‌های خوانش را مقداری اقتباس و مقداری تدوین کردند. گزارش‌نویسی راجع به موسیقی ایرانی یک گزارش مستند علمی بسیار جالب است که می‌تواند به دانشگاه برود در آن‌جا موضوع پژوهش قرار گیرد. ولی ما برای معماری چکار کردیم؟ ما برای معماری در بهترین شرایط کتاب‌هایی را به فارسی ترجمه بد کردیم که اصل قضیه را نمی‌شناسد و بعد سبک و سیاق نگاه کردن به معماری متعلق به معماری‌هایی است که اصلا ربطی به معماری‌های ایرانی ندارد. معماری ایرانی برخلاف معماری اروپاییان یک بعد ششم دارد و این بعد وجه تمایز آن است. اگر قبول کنیم که ژرفای خاصی در آن هست، به این نتیجه می‌رسیم که مجبوریم یک راه و روال دیگری را برای نگاه کردن به معماری تدوین کنیم. مسئله پیچیده است. شعری از نظامی گنجوی هست که می‌گوید:
مرکز این گنبد پیروزه رنگ بر تو فراخ است و بر اندیشه تنگ
مرکز این گنبد پیروزه رنگ، جهانی است که ما در بهترین شرایط تلاش می‌کنیم همه ابعادش را بفهمیم و در آن زندگی و تعمق می‌کنیم و ایشان می‌گوید اگر بیاندیشیم برای ما تنگ است. نظامی در هزار سال پیش فضای اندیشه را چنین بیان می‌کند که تو در عین حالی که می‌توانی به همه عالمی که برایت قابل لمس و دسترسی است تسلط پیدا کنی، به شرط اندیشیدن به هرچیزی که یافته‌ای، دیگر دستت به هیچ جا نمی‌رسد. برای اینکه گستره فراخ است، پس نمی‌توانید به چنین آدمی نگاه نکنید و یا شعر دیگری که می‌گوید:
بلندی و کوتاهی سال و ماه حساب رسن دارد و آب و چاه چو دلابی از چه نیارد فراز رسن خواه کوتاه و خواه دراز
نمی‌شود عاشق چنین شخصیتی نشد. در ابیات نظامی بیش از هرکس دیگری شما می‌توانید به فضای معماری با همه شاخصه‌هایش به صورت قابل لمس آشنا شوید. دف آدمیزادِ خواننده‌ی کتابش را می‌گیرد و در کوچه پس کوچه‌های هر خانه‌ای و حتی در یک کلبه حادثه‌آفرینی می‌کند. این اتفاقات، اتفاقات روزمره‌ای دارند که سر در طبیعت سرزنده محیط دارند.
معماری ایرانی زاده فرهنگی متفاوت با ابزار‌های جهانی متداول که متاخرند و یا فوق‌العاده مدرن است، فهم، بازسازی و بازشناسی نمی‌شود. چه باید کرد و چه می‌توان کرد؟
اگر ادعا کنیم معماری در ایران دشواری برای فهم دارد و رشته‌های دیگر به همین اندازه دشواری ندارند، حرف غلطی نیست. ما ادبیات مکتوب خودمان را به صورت درستی نکاویدیم. چون احمد شاملو را دوست داریم، فکر می‌کنیم نوشته او درباره‌ی حافظ بهترین نوشته‌ای است که داریم. خودمان کاوش نکرده‌ایم که ببینیم هر حافظی در کشور ما چگونه فکر می‌کرده. ابزار‌های فکری خودش را چگونه به دنیا می‌آورده و چطور برای دیگران قابل لمس یا قابل تصور می‌کرده. ما اگر در شعری به ویژه غزل‌های حافظ پی ابزار‌های مفهومیش بگردیم و بفهمیم از چه زیبایی و از چه بعدی دارد برای ما سخن می‌گوید، دستمان به جایی می‌رسد. اما کافی نیست. ما مجبوریم تجزیه تحلیل کنیم چه نظام ساختاری پشت این غزل‌ها وجود دارد. ما بلد نیستیم آن نظام را بازشناسی کنیم. در یکی از غزل‌ها حافظ شما دو تا شخصیت دارید یکی مجازی و یکی حقیقی دو تا فضا دارید یکی مجازی و یکی حقیقی و تازه همه این‌ها که در این هفت بیت با همدیگر می‌آیند، حادثه‌آفرینی می‌شود و جو تازه‌ای به وجود می‌آید. اگر به شعر، معمارانه نگاه کنیم، آن‌وقت خیلی چیز‌ها را می‌توانیم به عنوان جهیزیه‌های معماری ایرانی بازشناسی کنیم. البته ما می‌توانیم تجزیه و تحلیل‌های خودمان را درمورد مسائل معماری بیان کنیم. ولی اگر کس دیگری که رشته‌اش مردم‌شناسی است بخواهد وارد بحث ما شود، در آن‌جا گیر می‌کنیم. برای اینکه همه‌ی مردم‌شناس‌ها بلد نیستند معماری را دریافت کنند.
در کنار کار‌های پژوهشی، بنیاد تازه‌ای را تحت نظارت موسسه فضا برپا کردید که انجمنی است فرهنگی هنری و در زمینه‌های آموزش و پرورش معماری ایرانی به سبک و سیاق اصیل آن؛ قرائتی از زبان‌شناسی و نشانه‌شناسی در معماری تعلیماتی دارد، از جمله نگرشی به اثر نظامی گنجوی در خوانش معماری. چرا نظامی و چرا هفت پیکر؟
نظامی در هر کدام از این هفت پیکر یا هفت گنبد فضایی را معرفی می‌کند که مکمل آن شش‌تای دیگر است و هیچ پدیده‌ای در هیچ گوشه‌ای از این هفت داستانِ زندگی نیست که تکرار شود. من برای این هفت پیکر، ترسیم فراوان تهیه کردم. داستان یک داستان معمارانه است که تمام مسئله‌های جدی روزگار ما را بررسی می‌کند. باید دو نکته را خدمتتان گزارش دهم. یکی چیزی است که متاسفانه عوام می‌گوید؛ اینکه نظامی با زن‌ها رابطه مطلوبی نداشته و آن‌ها را حقیر می‌دانسته. این حرف از ریشه غلط است. برای این که او دختر یک شهر را در شرایطی قرار می‌دهد که هیچ مردی سوای اینکه با هر فیلسوفی نیامیزد و با هرچیزی که به نظرش می‌تواند زبده به نظر می‌رسد مصاف نکند و هرچیزی که زیباست را نبیند، آدمی نیست که دستش به پای آن زن برسد. دیگر اینکه برخلاف گفته‌هایی که همیشه برای ما گزارش می شود ما فضای زندگی داریم که به دلایل متفاوتی در قرن سوم و چهارم هجری خود ما از فضای دمکراتیک سخن می‌گوید. ولی ما این را بلد نیستیم. ما خیال می‌کنیم دمکراسی فقط آن چیزی است که اروپایی‌ها در دوره‌ای از تاریخ در شهر دمکراتیک یونانی داشته‌اند که طولی نکشیده و بعدها فقط ادعا برای رسیدن به دمکراسی بوده‌است. ولی در هفت پیکر شما می‌بینید زمزمه‌ی مردم شهر جلوی وقایع نامطلوب را می‌گیرد. در شهر سیه‌پوشان هفت پیکر، شهری است که به دلیل مشخص سیه‌پوش است. به دلیل اینکه حقیقت را می‌داند. نظامی برای اینکه به ما یاد دهد که چگونه می‌توان به حقیقت دست یافت به فضای اساطیری ارجمند می‌رود. با یک رسن انسان را به جایی می‌فرستد که در آن‌جا همه‌چیز مطلقا ایده‌آل است و ایده‌آل می‌ماند برای کسانی که آن ایده‌آل را می‌فهمند. منتها بلافاصله که هوس‌های روزمره‌ی زمینی خود را به آن فضا می‌برد، با آن رسن او را به جای اولش برمی‌گرداند. این‌ها زیبایی‌های معمارانه داستان است که ابعاد اجتماعی و روانشناسی شهری دارد. من اگر یک بار دیگر به دنیا بیایم، باز هم عقب آن می‌روم.
امروزه معماری ایران را چگونه می‌بینید؟ چگونه تولید می‌شود، چگونه به بستر علمی می‌آید؟ و به عنوان استاد معماری، مرمت و شهرسازی برای کسانی که خیال معمار شدن در سر دارند چه نصیحتی دارید؟
در مورد نصیحت، من هرگز جرئت نمی‌کنم این واژه را به کار ببرم. ولی تصور من این است که در این ده دوازده سال آخر جوانان ما در دانشکده‌های معماری در عین حال که در درس‌هایشان موفق هستند، به حقیقت‌های بسیار جدی پی بردند. همه‌شان بلا استثنا با ابزار‌های تولید فضا آشنا هستند. ولی آن را کافی نمی‌دانند و به آن راضی نیستند. عقب این هستند که مطلب تازه‌ای را باز کنند و مطلب آفرینش فضا به همه ابعاد را یک‌جوری به میان بیاورند. منتها کی این‌ها به نتیجۀ مشخص و متعین می‌رسند، معلوم نیست. برای اینکه ما کار تئوریک نمی‌کنیم. ما هنوز داستان ژرفا را بلد نیستیم حل کنیم. در تدریس‌های روزمره‌مان با بچه‌ها بحث می‌کنیم که چگونه است؟ می‌رویم دنبال اینکه ببینیم آن ژرفا چیست یا اینکه مقوله‌ای به نام مقیاس وجود خارجی ندارد. مقیاس بلافاصله وقتی انسان فاصله چشم را از چیزی که دارد نگاه می‌کند، بیشتر یا کمتر می‌کند، آن فضای سفت شده منع خودش را از دست می‌دهد. چیزی که تعیین کننده شاخصه فضای اصلی معماری است، ذهن انسان است و نه خود فضا، که با در نظر گرفتن آن قدری به هم نزدیک‌تر خواهیم شد. برای اینکه دریافت شخصی فرد با نفر بعدی الزاما یکسان نیست.
این موسسه می‌خواهد کار‌های نسبتا جدی کند. ما پنج سوژه را آماده کردیم. ما برای هر پنج مقوله چهار درس داریم و درس‌هایی هستند که می‌خواهند در سطح جهانی مطرح شوند. در یکی از این‌ها به فضا می پردازیم که خود موجودیتی به نام فضا را تحت پوشش می‌برد و تجزیه و تحلیل می‌کند. یکی دیگر بافت است. بافت در هر چیزی، از پارچه که راحت‌تر می‌شود فهمید تا بافت شهری که ظاهرا سخت فهم می‌شود تا بافت موسیقی. یکی دیگر مقوله‌ی ارزش است. ارزش یک زمینه روزمره دارد که زیاد هم مورد قبول همگان قرار نمی‌گیرد. ولی بحث این است که خود این ارزش چگونه است و چگونه در شهرهای تاریخی قرار می‌گیرد. موضوع جدی دیگری داریم که توسط یکی از عزیزانی که سه رشته را به کمال می‌داند، یعنی فلسفه، موسیقی و مردم‌شناسی ارائه می‌شود که موضوعش نقطه است و این نقطه‌ای است که کارش به کائنات کشیده می شود. آخری هم نور است که در نهایت ممکن است سر از سینما در بیاورد. اما در طول راه از تمایز میان نور سیاه و نور سفید سهروردی برایمان سخن می‌گوید. تمام عزیزانی که ما در این کلاس‌ها دعوت می‌کنیم بیش از سی‌نفر بیشتر نخواهد بود. با پایان یافتن هرجلسه، یادداشت مکتوبی در ابتدای جلسه بعد توزیع خواهد شد و در نهایت ما پنج مجموعه یادداشت خواهیم داشت که امیدواریم تولید شوند و به دست دانشجویانمان برسد. ضمن اینکه من این را خیلی علنی به کارشناسان وزارت علوم گفتم که ما برای آموزش دادن کسانی که می‌خواهند در زمینه معماری معلم شوند، کلاس خواهیم گذاشت. به این ترتیب امیدواریم جو مطلوبی را در جو آموزشی کشورمان باز کنیم.
اگر می‌توانستید به گذشته برگردید، فکر می‌کنید می‌خواستید چه چیزی را تغییر دید؟
عقب تغییر چیزی نمی‌روم. همین کار‌هایی را که تا به الان انجام دادم، انجام می‌دادم.
بهترین سفری که تا به امروز داشتید؟
در هر سفری اتفاقی که می‌افتد این است که شما منظر‌ها و محیط‌های آرام‌آرام متفاوت را در ذهن خودتان با شهرهای دیگری که دیده‌اید به سنجش می‌برید. شهری که من شدیدا به آن عاشق هستم، شهر پراگ است.
بهترین رنگ؟
رنگ من رنگ سرخ است. برای اینکه رنگ سرخ، رنگ شادی‌آفرینی است که با طبع انسان عجین است و به نظر من رنگی است که آدم آرام نمی‌تواند بنشیند و می‌خواهد بلایی به سر خودش، به سر آن رنگ و یا هر دو بیاورد. گنبد سرخ به این دلیل انتخاب شد که سرخ است و همه چیز در حال جوشیدن مدام برای زاده‌شدن و به دنیا آوردن رنگ‌های هنوز ناب است. رنگ‌های دیگر این خاصیت را ندارند. رنگ سبز رنگ ناب به شما نمی‌دهد. اما رنگ سرخ می‌تواند از خودش سرخ‌تر را بیافریند. ضمن اینکه وقتی به کمک هر نظامی گنجوی، هر حافظ، هر خوفی که به سراغ رنگ‌ها می‌روید، به رنگ قرمز که می‌رسید سخن بسیار شیرین‌تر و زیباتر خواهد شد. اگر شما این‌ها را به دانشجویان در دانشکده بگویید که رنگ قرمز در دلش همه رنگ‌ها را دارد ولی تنها از خودش سرخ‌تر را می آفریند، می‌بینید که آن‌ها سرخ را تنها رنگ قرمز می‌بینند.
بهترین شعر؟
انتخاب بهترین شعر مشکل است. اما اگر بخواهم متناسب با حال و هوا بگویم، همان شعر نظامی است که:
مرکز این گنبد پیروزه رنگ بر تو فراخ است و بر اندیشه تنگ
منبع: معمار نت – نازآفرین هادیان
