معماری دوره قاجار

معماری دوره معاصر در ایران از اواخر دوره قاجار به بعد جرقه برای تولد زد که بسیاری از منتقدین ساخت عمارت شمس العماره را در تهران را حرکتی به سوی دنیایی جدید دانسته اند.

اما به اعتقاد  رابرت فیشر معماری معاصر ایران را می توان شامل چهار دوران دانست که تر تیب چنین عنوان داشته است:

– دوره نخست که به سالهای ۱۹۲۱ تا ۱۹۴۱ میلادی باز می گردد. از آثار این دوران می توان به ” ساختمان موزه ایران باستان ” اشاره کرد که بنای آن توسط معماران خارجی و به دستور دولت ایران ساخته شد.

– دومین مرحله در معماری معاصر ایران از ۱۹۲۱ آغاز می شود. و تا سال های آخر دهه ۱۹۶۰ ادامه می یابد. ” آرامگاه ابن سینا ” که به دست ” هوشنگ سیحون ” بنا شده از جمله آثار شاخص این دوره است.

– مرحله سوم که تا چندی پس از انقلاب ایران ادامه می یابد شاهد آثاری نظیر (Center For Management) (نادر اردلان) و ” موزه هنرهای معاصر تهران ” ( کامران دیبا ) هستیم.

– مرحله چهارم که پس از انقلاب ایران آغاز گردیده و تاکنون نیز تداوم داشته با آثاری چون موزه ملی آب ( سید هادی میرمیران ) ، کتابخانه ملی ایران ( کامران صفابخش ) و فرهنگستان جمهوری اسلامی ایران خود را معرفی می کند.

بطور کلی معماری دوره ی قاجاریه را می توان به دو دوره ی کلی تقسیم کرد :

۱-دوره ی اول: از آغاز سلطنت آغا محمد خان تا پایان سلطنت محمد شاه: در این دوره نگاه حاکم بر معماری همچنان نگاهی درون زا و بر مبنای سبک اصفهان و به کمال رساندن آن می باشد. که نمونه هایی همچون حرم حضرت معصومه در قم و مسجد سلطانی نمونه هایی از آن می باشند.

۲-دوره ی دوم: از آغاز سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان حکومت سلسله قاجار: در این دوره بر اثر مسافرت های ناصرالدین شاه و اخلاف او و همچنین اعزام عده ای از محصلین ایرانی به اروپا و تحت تاثیر قرار گرفتن هیات حاکمه و نخبگان جامعه، سبکی در معماری آغاز می گردد که التقاطی از معماری بومی و معماری غربی می باشد.

هنر معماری این زمان با مقایسه با دوره‌ی صفویه بخصوص در مورد ساختمان و توده بسیار ضعیف شمرده می‌شود. تنها در زمان حکومت طولانی ناصرالدین شاه قاجار به دلیل نفوذ هنر باختری، هنر معماری هم‌چنین صنایع ظریف مانند گچ‌بری، آیینه‌کاری و کاشی‌کاری رونق یافت. ارتباط بیش‌تر ایران با غرب، معماران ایرانی را بر آن داشت تا عوامل مشخص معماری ایران را با روش‌بینی و توجه خاصی با عوامل معماری غرب درآمیزند و آثاری به وجود آورند که از نظر هنری دل پسند باشد.

اما معماری قاجار اصول، مبانی و الگوهای قدیم معماری ایران را ارتقا بخشیده و نوآوری هایی از نظر فضا به وجود آورد. لیکن، به نظر می رسد قوت لازم خلق یک معماری نوین را نداشته است.

جایگاه و مرتبه معماری قاجار در تاریخ معماری گذشته ایران(قبل از دوره جدید)، می تواند محل بحث و تأمل باشد. اگر آثار معماری را از زاویه فضایی ارزیابی کنیم و به خلاقیت های فضایی در معماری توجه کنیم، معماری دوره قاجار ارزش پیدا می کند و در جایگاه برتر و تکامل یافته تری نسبت به معماری های دوره های قبل از خود چون زندیه و صفویه قرار می گیرد. چرا که در معماری این دوره خلاقیت هایی فضایی افزایش می یابد. تنوع فضاها بیشتر می شود و فضاهای نوینی خلق می شوند. فضاها به گشایش و سبکی بیشتری می رسند و الگوهای قدیمی معماری ایران در جهت گسترش فضا تکامل می یابند.

اما وقتی به معماری از زوایای دیگری مانند اندازه ها، تناسبات، شکل ها و تزئینات نگاه کنیم، معماری دوره قاجار وضع نازل تری را نسبت به دوره های گذشته خود و به خصوص دوره صفوی نشان می دهد.

درمعماری مذهبی قاجاریه مانند مسجد، مدارس دینی، تکیه و حسینیه‌ها شیوه‌ی معماری همان است که در ادوار پیش بوده‌است. مسجدشاه تهران، قزوین، سمنان، مسجد سید در زنجان و مدرسه‌ی سلطانی در کاشان گواه این ادعاست: رنگ زرد درکاشی‌کاری، طرح گل‌ پوته درجداره‌ها و نماها.

علاوه‌ بر معماری مذهبی که پیروی از صفویه بوده‌ است، معماری کاخ‌سازی و ساختمان مسکونی آمیزه‌ای ازعوامل معماری ایرانی و اروپایی را در هم‌ آمیخته است. ازدوره‌ی قاجار تیمچه‌های وسیع با پوشش ضربی‌ مانند تیمچه‌ی حاجب‌الدوله صدراعظم، امین اقدس، علاءالدوله درتهران موجود است. اما مشهورترین و زیباترین آن‌ها تیمچه‌ی امین‌الدوله در کاشان است.

در زمان شاه‌عباس اول در محل کاخ گلستان فعلی عمارتی چهارباغ و چنار احداث شده بود. در زمان ناصرالدین‌شاه در سال ۱۲۶۸، قسمتقسمت شرق باغ توسعه یافت و کاخ‌های دیگری دراطراف آن که باغ گلستان نامیده شده‌است. مجموعه‌ی کاخ‌ها شامل تالار موزه، سرسرای ورودی، تالار آئینه و تالار برلیان، تالار عاج، تالار تاج‌گذاری، تخت زرین جواهرنشان بنام تخت‌طاووس، عمارت شمس‌العماره درسال ۱۲۸۴ به سرپرستی معیرالملک در ضلع شرقی باغ گلستان با سردر و نقش خورشید احداث شد. کلاه‌فرنگی به‌دستور فتح‌علی ‌شاه قاجار درسال ۱۲۳۱ ساخته شد. مسجدشاه یا مسجد سلطانی از بناهای دوره‌ی فتح‌علی‌شاه است که در سال ۱۲۴۰ به‌پایان رسید. در زمان ناصرالدین‌شاه دو مناره و سر در مسجد شاه ساخته شد.

مسجد سپه‌سالارتهران، مجموعه‌ی باشکوهی که شامل جلوخان، سردر، دهلیز، ساختمان دوطبقه، حجره‌ها، چهارایوان، مقصوره و گنبد عظیم و شبستان (چهل‌ستون) گلدسته‌ها، مناره‌ی کاشی‌کاری و مخزن کتاب است. از مشخصات ممتاز تزئینات این بنا گذشته از طاق معلق، گچ‌بری‌ها، کاشی‌کاری‌های مصور خشتی و ستون‌های یک‌پارچه و سنگ‌های ازاره؛ بنا از لحاظ حجاری قابل‌توجه است.

ویژگی های کلان معماری دوره قاجار 

– استفاده از پنجره های عمودی مشبک رنگی به نام ارسی

– استفاده از رنگ قرمز یا ارغوانی در کاشی های خشتی هفت رنگ

– استفاده از نقش گل لندنی در کاشی کاری

– استفاده از کنگره های کنار بام کاخها

– استفاده از نقش ومتیف های تخت جمشید

– عناصر تزئینی و نما کاری تحت تاثیر عناصر غربی

– ایجاد ایوانهای عظیم ومرتفع در ورودی ها

– مرکزیت بنا با ستون و سرستون ها

– بنا ها به شکل مرتفع که حاکی از عظمت و قدرت

– ایجاد چشم انداز وسیع توسط پنجره ها

– درونگرا

– حوضچه ها وحوض های مربع مستطیل

– معماری کارت پستالی

– رعایت سلسله مراتب

– تبدیل سه دریها به دو دری

– ایجاد پلکان در محور اصلی

– سقف شیروانی

– ایجاد میادین

آثار معماری دوره قاجـاریه عبارتند از:

– کاخ گلستان

– مدرسه آقابزرگ

– مسجد و مدرسهٔ سپهسالار

– تکیه دولت

– دارالفنون

– بازار تهران

– بازار اراک

– نگارستان

– قصر فیروزه

– قصر دوشان تپه

– مسجد سلطانی

– خانه طباطبایی

– خانه بروجردی

نگاهی به معماری برخی بناهای دوره قاجار

۱ – مسجد امام سمنان یا مسجد سلطانی

این مسجد دارای چهار در بزرگ ورودی از شمال، جنوب، شرق و شمال غربی است. در شمال غربی به دالان درازی باز می شود که در انتهای آن تکیه پهنه‌ است.

درهای شمال، جنوب و شرق دارای هشتی دالان و دهلیز هستند. بالای درهای شمالی و شرقی تزئینات مقرنس کاری گچی زیبا با دو گوشواره دو طبقه در طرفین با پشت بغل‌های کاشی کاری شده وجود دارد.

بارزترین ویژگی معماری مسجد امام(ره) را چهار ایوانی بودن آن است. دو ایوان شمالی و جنوبی، کوچک تر و ارتفاع هر کدام ۱۱ متر است. و از هر نظر با هم شباهت دارند. بلندترین ایوان این مسجد، ایوان غربی آن است و دارای کاشی‌کاری و کتیبه‌هایی است که با خط ثلث در زمینه لاجوردی نقش بسته و در برگیرنده آیاتی از کلام‌الله مجید است. شبستان و مقصوره اصلی همراه با نقاشی بسیار زیبای آن و تزیین ایوان اصلی از برجسته ترین ویژگی معماری این مسجد در مقیاس با سایر مساجد استان و کشور است. به علت گرمای بیش از حد در تابستان و سرمای شدید در زمستان در این بنا ۴ شبستان زیر زمینی در نظر گرفته شده است. و بالای این شبستان ها حجره‌هایی ساخته شده است که راحتی طلاب و علوم دینی را فراهم کند. در مسجد امام(ره) و در طرفین ایوان غربی دو شبستان شامل ۴۰ طاق و ۳۰ مدور و قطور در وسط و پنج و نیم ستون در هر قسمت که جمعأ ۴۰ ستون می شود قرار گرفته است. شبستان ها با اتاق هایی با پنجره‌هایی مشبک آجری لعاب دار ساخته شده است.

معماری ایرانی از نظر شیوه و سبک احداث در قرون اسلامی را به ۴ نوع شیوه خراسانی، شیوه رازی، شیوه آذری و اصفهانی تقسیم می شود. مساجد معمولأ به شیوه‌های خراسانی، آذری و اصفهانی طراحی و ساخته شده‌اند و کمتر مسجدی به سبک رازی در کشورمان وجود دارد.

 شیوه ساخت مسجد امام(ره) سمنان به شیوه اصفهانی ساخته شده است.

۲ –  عمارت مفخم

بنای تاریخی “عمارت مفخم” به عنوان بزرگترین و شاخص‌ترین اثر معماری دوره قاجار در خراسان شمالی است که در شمال شرق شهر بجنورد واقع است.

در دوره قاجار عمارت مفخم همراه با بناهای دیگری از جمله آیینه‌خانه، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر باغ بزرگی قرار داشته که مجموعه ” دارالحکومه مفخم ” را تشکیل می‌داده‌اند.

بنای عمارت در دو طبقه و به ابعاد تقریبی ‪ ۵۰در ‪متر و به ارتفاع حدود ۳۳ ‪ ساخته شده و در مجموع ۹ ‪۳۴اتاق و دو تالار بزرگ دارد. که زمانی با   آیینه‌کاری، کاشیکاری و گچبری تزیین شده بود.

 

عمارت مفخم در هر طبقه دو ایوان، یکی در ضلع شمالی و یکی در ضلع جنوبی دارد. که در جلوی هر یک ردیفی از ستون ها برای نگهداری سقف ایجاد شده و پنجره، در اتاق های بنا به این ایوان‌ها باز می‌شود. در ضلع های شرقی و غربی عمارت نیز فقط دو در ورودی وجود دارد که با ۱۸ پله به طبقه فوقانی راه پیدا می‌کند. ایوان های طبقه اول ‪ ۳۸متر طول و ‪ ۳/۱۴متر عرض دارند. و در جلوی هر یک ‪۹ ستون ستبر هشت ضلعی و دو نیم ستون آجری با نمای ساده، بار سقف و طبقه فوقانی را به دوش می‌کشند.

 در عوض ستون های طبقه فوقانی استوانه‌ای هستند و به ویژه در ایوان جنوبی تمام بدنه آنها با انواع کاشی تزیین شده است. بیشتر تزیینات عمارت مفخم در نمای جنوبی بنا تمرکز یافته و شامل انواع کاشی کاری است. جالب است که در کاشی های هر ستون از تکرار نقوش و طرحها پرهیز شده تا نمایی متنوع ایجاد شود.

 چشم‌ نوازترین تزیینات، در لچکی‌های چشمه طاق بزرگ مرکزی، در مقابل پنجره تالار بزرگ و در فضای مثلثی‌ شکل مرکزی دیده می‌شود.

 در دو سوی طاق بزرگ، نقش دو فرشته بالدار در تلفیق با نقوش گیاهی و پیچ کها ایجاد شده که به نوعی تداعی‌کننده نقش فرشتگان بالدار و نقوش گیاهی در طرفین مغاره‌های بزرگ طاق بستان است. که در عین حال از تاثیرگیری از شمایل‌ نگاری هنر اروپایی برکنار نمانده است.

۳ – خانه طباطبایی ها

مجموعه خانه تاریخی طباطبایی ها با ۴۷۰۰ مترمربع وسعت دارای ۴۰ اتاق، ۴ حیاط، ۴ سرداب (زیرزمین)، ۳ بادگیر و ۲ رشته قنات است. معماری خانه طباطبایی ها به شیوه معماری حجاب دار، گودال باغچه، متقارن و درون گر است.

این مجموعه مشتمل بر ۳ بخش اندرونی بیرونی و بخش مخصوص خدمه است.

 قسمت اندرونی خانه شامل اتاق پنج دری ساده در مرکز و دو حیاط در دو طرف آن و دارای سرداب هائی که بادگیرها هوا را در آن جریان می دهند. که این قسمت محل سکونت خانواده مرحوم طباطبائی بوده است. حیاط ضلع شمال غربی بزرگتر و تعداد اتاق های آن بیشتر می باشد. و دارای سرسرای پذیرائی مجزائی است. در زیرقسمت اندرونی مخصوصا اتاق مرکزی، سرداب بزرگی قرار دارد که دارای مشخصات منحصر به فرد خود است. و به علل مختلف از جمله: وجود بادگیر، سقف ضربی، نوع مصالح به کار رفته در بدنه، دو جداره بودن بدنه، وجود حوضی که قبلا در مرکز سرداب بوده، اختلاف ارتفاع با سطح کوچه حدود ۸ تا ۱۰ متر، نسیم خنکی که از سطح حوض حیاط مرکزی وارد زیرزمین می شود؛ همه این عوامل باعث شده تا بخصوص در فصل تابستان ۱۵ تا ۲۰ درجه اختلاف در مابین زیرزمین و بیرون آن مشاهده شود.

 

قسمت بیرونی شامل تالار بزرگ ( اتاق شاه نشین) در مرکز با نورگیرها و پنجره های مشبک رنگی و پنجره های کناری دو جداره که عمودی باز و بسته می شود.

این اتاق دارای تزئینات نقاشی و آئینه کاری و گچ بری های جالب از جمله پنجره های مشبک گچی است. که همچون پارچه توری ظریفی به نظر می رسد. در دو طرف اتاق شاه نشین اتاق های گوشواره بنا شده است. در جلوی اتاق شاه نشین، ایوانی با آئینه کاری و گچ بری های جالب دیده می شود.

 در طرفین تالار بزرگ دو حیاط خلوت و نورگیر به صورت قرینه یکدیگر احداث شده است. که دارای تابلوهای بدیع نقاشی می باشند. و از نفایس آثار هنری این دیار به شمار می آیند. خانه طباطبائی دارای ۵ درب ورودی می باشد. که ورودی اصلی به دو ورودی اندرونی و بیرونی در قسمت هشتی تقسیم می گردد. علت پیچ و خم های راهروهای ورودی جهت شکستن اختلاف ارتفاع و نداشتن دید مستقیم است.

۴ –  شمس العماره در مجموعه کاخ گلستان

شمس العماره یا بنای خورشید، یکی از بناهای تاریخی تهران، مربوط به دوره قاجار و از شاخص‌ترین بناهای کاخ گلستان و برجسته‌ترین ساختمان ضلع شرقی مجموعه کاخ گلستان است. دلیل برجسته بودن این سازه، بلندی، تزیینات و طراحی آن است. گویا ناصرالدین شاه پیش از سفر به اروپا و با دیدن تصاویر بناهای فرنگستان، تمایل پیدا کرد بنایی مرتفع نظیر آنها در پایتخت خود ایجاد کند تا بتواند از بالای آن منظره شهر و دورنمای پیرامون را تماشا کند.

 این کار را یک معمار ایرانی انجام داد به نام ” محمد کاشی “، و به هیچ وجه از مهندس و معمار اروپایی استفاده نشد. آن زمان، زمانی بود که تازه فلز وارد ایران شده بود و بنا بر گفته های دیگران شمس العماره اولین بنایی بود که در آن از فلز استفاده شده است.

باقی خانه ها از «توفان» و چوب و کاه گل استفاده می کردند. از آن جایی که ما در ایران تا آن زمان بنایی به این بلندی نداشته ایم در شمس العماره برای سوار کردن طبقات از شیروانی استفاده کرده اند. که صرفا برای تفکیک طبقات استفاده شده است. نکته جالب این معماری در همین است. برای نگهداری ساختمان از ” خرپا ” استفاده کرده اند. و بعد بالای آن خرپا را سطح مسطح گذاشتند که طبقه بالایی را روی آن بنا کنند.

این از نکات بسیار بسیار جالب معماری شمس العماره است. در واقع آن جا از ” خرپا ” برای برپایی صرفا شیروانی ای که بارش باران و برف را هدایت کند استفاده نشده است. و از این طریق می خواستند فشاری که از بالا هدایت می شده را به دیوارها منتقل کنند. این خیلی جالب است که در آن زمان به وسیله چند چوب و خرپایی که بنا کرده اند طی محاسباتشان آن را به شکلی قرار داده اند که تا امروز این ساختمان را برپا نگه داشته است. برای ساخت اتاق های طبقه بالاتر نیز از تکنیک معماری مناره استفاده شده است.

شما اگر به مناره های مساجد نگاه کنید متوجه این موضوع می شوید که در ابتدای مناره از قطرها بزرگ استفاده کرده اند و هر چه قدر که بالاتر رفته اند قطر دیوارها کمتر می شود. این به خاطر ایجاد وزن کمتر روی مناره است، چون آنها حساب زلزله را هم می کردند و از این طریق استحکام بنا را بیشتر می کردند. در شمس العماره نیز چنین کاری انجام داده اند، و هر چه قدر ساختمان به طرف بالا می رود جمع تر می شود. یعنی یک سری محاسبات مقاومت در برابر زلزله هم انجام داده اند. باید اعتراف کنم که ما امروز هم در محاسبات مان راجع به این که آنها چگونه فکر می کردند حیران می مانیم.

این خیلی عجیب است که چگونه یک بنای پنج طبقه ای مثل شمس العماره را با مصالح سنتی مثل آجر، کاه گل و ساروج بنا کرده اند و تا امروز هیچ چیز نتوانسته آن را تخریب کند.

۵ – مسجد و مدرسه سپهسالار

مسجد و مدرسه سپهسالار (شهید مطهری) نخستین و بزرگ‌ترین مسجد و مدرسه عالی در تهران است.

 

معماری این مسجد از نزدیک‌ترین تلفیق‌ها میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول است. مسجد سپهسالار گنبد ویژه‌ای دارد. تعداد مناره‌های بیش از اندازه متداول آن که حدود ۱۰ مناره است و گنبد دو گوش خوابیده‌اش نشان از سبک معماری مساجد ترکیه دارد.

به طور کلی تفکرات و زیربنای فکری معماری معاصر ایران عبارتند از:

– تاریخ پیدایش اواخر دوره قاجار است. و انتقال سریع تفکرات و ایده ها از خصایص جامعه مدرن است. چرا که جامعه مدرن بر مبنای سرعت انتقال اطلاعات پایه گذاری شده و این تبادل اطلاعات در نهایت موجب تعادل فرهنگ و الگوی معماری می شود.

–  تهران به عنوان پایتخت ایران و نقطه اتصال ایران و اروپا، مسئولیت پیچیده بسط این معماری را به عهده داشته است.

– خاستگاه ها: خاستگاه های معماری مدرن ایران انتقال فرهنگ فریبنده غرب به جامعه درون گرای ایرانی بود. در این راستا حصار شهرها، تخریب شد و بافت های اورگانیک آنها به اشکال هندسی تحول یافت. در این دوره فرمول های غربی با امکانات ایرانی ساخته و اجرا می شد و در این مرحله معماری به عنوان ابزار فرهنگی عمل می کرد. در عین حال دومین خواستگاه این دوره، بهره گیری اقتصادی در معماری است. شاید بتوان دوران میانه معماری مدرن ایران را نخستین زمانی دانست که معماری به عنوان کالای اقتصادی معرفی می شود. چرا که با تکیه بر اصول معماری مدرن یعنی حذف تزیینات، معماری نه یک ابزار برای انعکاس فرهنگ، بلکه کالایی اقتصادی شد و این دستاورد چنان نمودار شد که معماری مدرن ایران به سبکی اقتصادی با نام بساز و بفروش تغییر رویه داد.

– روش پست رفت: استفاده از تکنولوژی وارداتی در ترکیب با اقلیم و تکنولوژی سنتی، روش های مختلف اجرا را در ایران رقم زد که با تغییرات محدودی در حال حاضر نیز استفاده می شود.

– مقیاس عمل: حرکت معماری از اروپا به تهران و از تهران به مراکز استان ها و شهرهای اصلی بوده است.

– نتیجه عمل: انفصال معماری سنتی ایران و حرکت از شیوه اصفهانی به شیوه تهرانی و همه گیر شدن معماری مدرن ایرانی به صورت قالب و کلیشه ‌در تمام نقاط کشور بود.

معماری قاجار  و پهلوی

معماری ایران از اواخر دوره قاجار و شروع دوره پهلوی دچار هرج و مرج و آشفتگی شد. در این دوران ما شاهد احداث همزمان ساختمان هایی هستیم که هر کدام بیانگر یکی از مکاتب فکری دوره هایی مشخص از تاریخ ایران هستند: کاخ مرمر به تقلید از معماری سنتی، عمارت شهربانی کل کشور به تقلید از تخت جمشید و ساختمان های بلدیه ( شهرداری ) و پستخانه به شمال و جنوب میدان امام ( سپه ) به تقلید از معماری نئوکلاسیک فرانسه ساخته شدند.

در این دوره تلاش می شد که پیوندی بین سه طیف فکری به وجود آید: ساختمان های وزارت امور خارجه، اداره پست، صندوق پس انداز بانک ملی ایران را در واقع می توان به عنوان نمونه این گونه ساختمان های التقاطی نام برد. این گرایش های متفاوت و بعضا متضاد در معماری این دوره ناشی از اختلاف در گرایش های سیاسی و ایدوئولوژیک این عصر از تاریخ ایران است. که ریشه در جریانهای عقیدتی، سیاسی اواخر دوره قاجار و اوایل دوران پهلوی دارد. جریان های مذکور را می توان به سه دسته تقسیم کرد:

گروه اول، سنت گرایان ، که اساس تفکر سیاسی و بینش دینی آنها هماهنگی دین با سیاست و احیاء و توسعه سنت های هزار ساله جامعه ایرانی بود. پرچمداران این نهضت در آن برهه از زمان شیخ فضل الله نوری بود و بعد از ایشان سید حسن مدرس ادامه دهنده راه وی گشت. گروه دوم، غرب گرایان، که اساس ذهنیت آنها، به گفته تقی زاده، بر تقلید از فرق سر تا انگشت پا از غرب در همه شئون اقتصادی، اجتماعی، سیاسی بود. هسته اصلی این گروه را تحصیل کردگان ایرانی تشکیل می دادند که تازه از اروپا به ایران برگشته بودند. گروه سوم ، ملی گرایان، که بنیاد فکری آنها بازگشت به عظمت امپراتوری هخامنشی و ساسانی بود. این گروه فرهنگ اسلامی و فرهنگ اروپایی را غیر ایرانی می دانستند و بعنوان جایگزین آنها، بازگشت به فرهنگ آریایی دو هزار و پانصد ساله با دین و مذهب را مد نظر داشتند. که این امر ناشی از جریان های به اصطلاح روشنفکرانه مادی گرایی و توسعه و ترویج نظریات سوسیالیسم و مارکسیسم در بین طبقه تحصیل کرده اروپا بود. این دو جری فکری اثبات خود را در تخریب آثار گذشته می دید و سعی داشت هر چه را بوی گذشته می داد از بین ببرد.

در سایر شئون اجتماعی کشور نیز ما شاهد تقابل این بینش های متفاوت هستیم. بعنوان مثال در ادبیات، گروه غرب گرا، تغییر خط فارسی به لاتین را به سبک آتاتورک در ترکیه علم کرد. و گروه ملی گرا نیز عرب زدایی از خط و ادبیات فارسی را مطرح نمود. و گروه سنت گرا برخود واجب دید که از سنت سعدی و حافظ و دیگر بلند پایگان آسمان ادب ایرانی پاسداری نماید. در ادبیات به زعم و تلاش مردان بزرگی چون استاد دهخدا، استاد همایی و استاد فروزانفر و دیگر عزیزان، اقدامات غرب گرایان و ملی گرایان بی نتیجه ماند. و تحول جدیدی در ادبیات از بطن شعر و ادبیات سنتی تراوش کرده و رشد نمود. لیکن در معماری به دلیل انتصاب غرب گرایان و تحصیل کردگان به وزارت، پاریس و بعدا مکتب فلورانس و رم در شهرسازی انگلستان و امریکا الگو شد.

گرچه گودار و ماکسیم سیرو ازنظر تفکر، ارزش زیادی برای معماری سنتی و تاریخ تحول آن قایل بودند. و در این رهگذر خدمات ارزشمندی به ثبت تاریخ معماری ایرانی نمودند، ولی خود شخصا از پیروان مکتب نئوکلاسیک و یا به عبارتی ملی گرایان نوین بودند. شاهد این واقعیت، ساختمان موزه ایران باستان که تقلیدی از طاق کسری است. غلبه مکتب غرب گرایان در مدارس معماری کشور، کار را بدانجا کشید که توصیف مسجد جامع اصفهان، میدان نقش جهان، گنبد سلطانیه، طاق کسری و تخت جمشید را باید از اروپاییان و ترجمه کتابهای آنها دریافت می کردیم .

دانشجویان و مهندسان معمار این مرز و بوم اقدامات هوسمان در پاریس و هوارد در انگلستان  و کارهای میکل آنژ در فلورانس و رم را بهتر از کاخ گلستان، مسجد شیخ لطف الله و کاخ سروستان می شناختند. و اطلاعات مربوط به طاق کسری که از عجایب روزگار خود بوده برای متخصصین محدود به این بود که بنا در خاک عراق است.

نتیجه این انفعال فرهنگی، بخصوص در زمینه معماری، عرضه و تکمیل سبک های مختلف معماری اروپا و امریکا در دهه های اخیر به کشور بوده است. با تسلط فکری غرب گرایانه بر معماری کشور و فاصله گرفتن از معماری سنتی، کار بدانجا کشید که تخریب بناهای گذشته در توسعه های جدید شهری و تخریب کاروانسراهای قدیمی در احداث جاده های بین شهری عملی پسندیده و تجدد گرایانه تلقی شد. این وضع باعث گردید که بسیاری از بناهای با ارزش متروک و یا مخروبه گردد. همان گونه که تقلید کورکورانه از معماری غرب باعث انحطاط هنر و معماری این مرز و بوم شد، تقلید از معماری گذشته و سنتی نیز به معنی ارتجاع و قهقرا شد.

تحول و تعالی هر هنری بستگی به شناخت دقیق آثار گذشته و درک صحیح ضرورت ها و نیازهای حال جامعه دارد. تا با استفاده از فرهنگ و سنت دیرینه و خطا و صواب گذشتگان و در جهت جوابگویی به نیازهای جامعه، راه حل های بدیع، اصیل و تازه ای ارائه گردد.

شروع دوره پهلوی ( دوره رضا خانی )

حال می پردازیم به معماری ایران از سال ۱۳۰۰ به بعد.

اول، با شروع دوره رضاخانی تا مدت پنج سال یا بیشتر هیچگونه اثر هنری را نمی یابیم. و هیچ کار مهمی صورت نمی گیرد. و کارها به روال قبل پیش می رود. (حرکت دوره معماری و تحول آن)

قسمت دوم از سال ۱۳۰۵ و ۱۳۰۶ به بعد شروع می شود و فعالیت ساختمانی تا زمان جنگ جهانی دوم گرفتار رکود شدید کارهای ساختمانی و یا حتی تعطیل می شود .قسمت سوم بعد از پایان جنگ و پیدا شدن دو متریال تازه یعنی آهن و بتن و اثرات آن در معماری است. از این تاریخ به بعد است که حرکت معماری دوره پهلوی شروع و آغاز می گردد.

 اوایل شروع حکومت رضاخان یکی از بدترین شرایط ممکن اقتصادی در ایران بود. و از نظر اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی رکودی چشمگیر مشاهده می شد. و اکثر ساختمان ها طبق روال سابق با خشت خام و چوب ساخته می شد. و در سقف ها بصورت شیروانی و از ستون های چوبی استفاده می گشت. در شروع آن دوره معمار تحصیل کرده ای وجود نداشت و معماران عالی هم دیگر ذوق و سلیقه و تجربه پدران و گذشتگان و استادان خود را از دست داده و ساخت بنا در آن دوره واقعا سیر قهقرایی می پیمود. و ساختمان ها بدون نقشه و در سر محل روی زمین طرح می شد.

 *منابع و ماخذ در تحریریـه مجله هنر موجود است.