هم‌نشینی سینما و فلسفه

با مفهوم تازه ای روبه رو هستیم : Filmosophy. ترکیبی که از دو واژه  فیلم و فلسفه ساخته شده است. در زبان انگلیسی هم ترکیب تازه ای است. نکته ای که با دیدن این ترکیب تازه به ذهن می آید اشاره ضمنی آن به پیوند تفکر فلسفی و مطالعات سینمایی است.

شکی نیست که سینما از همان ابتدای پیدایش وامدار اندیشه بوده است. انگاره های فلسفی برمی آیند و فیلم ها با تاثیر مستقیم و غیرمستقیم از آنها ساخته می شوند. پس از گذشت صد سال از عمر سینما این مدیوم  به جایگاهی رسیده است که می تواند مستقیما بر جریان های فکری اثر بگذارد و مفاهیم تازه پدید آورد.

در دهه های اخیر با تکامل نظریه های فیلم و افزایش ارتباط رشته مطالعات سینمایی ودیگر علوم انسانی روبه رو بوده ایم. ضمن این که در این سال ها بسیاری از محققان رشته های گوناگون علوم انسانی همچون روانشناسی، جامعه شناسی و زبان شناسی درباره سینما ( به مثابه یک زبان جدید و مدیومی تاثیر گذار )  مطالعه کرده اند.  به جرات می توان گفت که هیچ فیلمی نیست که فکری در پس پشت نداشته باشد. از فیلم های آنارشیستی و ضد قصه گرفته تا فیلم های خانوادگی (با دوربین هندی کم). حتی فیلم های هرزه نگارانه همه دست کم از یک ایده اولیه نشات گرفته اند.

فیلموسوفی را با این چنین گزاره هایی  تعریف کرده اند: فلسفه جدید سینما، دخالتی جسورانه در تئوری فیلم و فلسفه، مطالعه فیلم به مثابه نوع جدید ادراک، فلسفه انطباق پذیر و شاعرانه  فیلم و بیانیه ای برای ادراکی نو از  سینما.

فیلموسوفی مطالعه سینما به مثابه نحوی تفکر است. تلاشی برای به هم آمیختن انگاره های سینمایی قرن بیستم به مثابه اندیشه (از هوگو مونستربرگ به  آنتونن آرتو و سرگئی ایزنشتاین تا جان لوئیس شفر و ژیل دلوز) با تئوری عملی ” فیلم اندیشگی “.

دانیل فرامپتون نویسنده و فیلمساز انگلیسی به تازگی کتابی با عنوان ” فیلموسوفی ” منتشر کرده است. او که از سردبیران  ژورنال فیلم – فلسفه است، در کتابش بحثی را پیش می کشد در باب این که سبک فیلم می تواند بیان کننده اندیشه های شاعرانه باشد. این بیان به واسطه معنای دراماتیک پیرامون شخصیت ها، فضا ها و حوادث فیلم منتقل می شود. کتاب با بحث درباره فیلمسازان معاصری چون ” بلا تار ” و ” برادران داردن ” اثر بهنگامی در مطالعات فیلم و فلسفه به نظر می رسد. اثری که مباحث بسیاری را در میان تماشاگران و فیلم سازان برخواهد انگیخت.

نویسنده در مورد گزینش این نو واژه  ( Neology) اشاره می کند که در سال ۹۳ پس از دیدن فیلم ” اروپا ” از ” لارس فون تریه ” به این نتیجه می رسد که برای بیان تجربه شخصی اش از دیدن این تصاویر، شاید بهتر باشد واژه ای نو برگزیند که بیانگر تجربه تازه فیلم به مثابه اندیشگی باشد. او می نویسد: ” فیلموسوفی واژه چندان دشواری برای دستیابی نیست؛ و به نحوی نیز یادآور جنبش ” فیلمولوژی” ( فیلم شناسی) دهه ۱۹۲۰ فرانسه است. در حقیقت باید گفت که چنین نو واژه گزینی، کاملا متعارف است. و نه آنچنان افسار گسیخته و مهار نشده که در گذشته رایج بود “.

از آنجا که مباحث نظری جدید بویژه در حوزه های خاص معمولا با چند سال فاصله به ایران وارد می شوند، این کتاب هم احتمالا به این زودی ها در ایران ترجمه نخواهد شد.  اما جالب است که پیش از چاپ این کتاب در انگلستان، در سال ۱۳۸۳ ترجمه بخش هایی از این مباحث (با استفاده از منابع اینترنتی) از سوی انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد در قالب کتاب کوچکی منتشر می شود: ” فیلموسوفی، مطالعه فیلم به مثابه اندیشگی “، نوشته  دانیل فرامپتون، برگردان شهروز یوسفیان.

بخش اول مقدمه ای بر فیلموسوفی است و بخش دوم رنگ اندیشگی یا تاویل رنگ از منظر فیلموسوفی. بر روی جلد کتاب اولین نمای فیلم آبی کیشلوفسکی نقش بسته است: یک زرورق در نور آبی رنگ و انتخابی هوشمندانه. چرا که  آبی فیلمی است که به شدت واجد مایه های اندیشمندانه است. مترجم اثر که دانش آموخته سینما است در پیش درآمد کتاب  می نویسد: ” متن اصلی چنان سرخوشانه مرز میان فلسفه و سینما را در می نوردد که گویی شعر در گستره زبان؛ گاه فلسفه، گاه سینما… و گاه جوششی از میانه هم زادگی آنها، و آن هم در سیمای نو واژه هایی شاعرانه، همچون: فیلموسوفی! “

در شرایطی که ما  با کمبود منابع تئوریک و کتاب های مرجع بنیادی در مطالعات سینمایی  و بعضا فلسفه روبه رو هستیم، طرح این مباحث حتی در این گستره محدود،  همزمان با انتشار منبع اصلی اش جای توجه دارد.

فرامپتون معتقد است که فیلموسوفی در حقیقت فیلم را به مثابه پدیداری اندیشمند (از منظر فهم و احساس فیلم در قبال متن نمایشی و شخصیت های آن) از نو مفهوم آفرینی می کند. در اینجا فرم فیلم بیانگر جوهر اندیشه فیلم است. ضمن این که اندیشگی توسط همه فیلم انجام می گیرد. همه فیلم است که اندیشه می کند. فیلموسوفی رویکردی تاویلی به فیلم است. از آن رو که هر فیلمی می تواند واجد مایه های اندیشمندانه باشد. این رویکرد ترجمان شاعرانه و فلسفه گونه ای است از: زوم ها، عمق میدان، حرکات آهسته، انتقالات تدوین، حرکات پن دوربین و… آن هم ترجمانی به زبان احساس به نیت پرسشگری و اندیشگی.

نویسنده درباره رابطه فلسفه و فیلم  اشاره می کند که هدف این جستار (فیلموسوفی) این نیست که فلسفه را نهایت سبک فیلم قلمداد کند؛ یا آن که فیلم کمال موفقیت خود را در فلسفه جست وجو نماید. فلسفه تنها به مثابه رسانه ای است لذتبخش، پویا و شاعرانه، که خیال پیوند با فیلم را دارد. و نیز البته از سویی بر آن است تا نقش تاثیرگذار فیلم را ارتقا بخشد.

فرامپتون در باب زمینه ها ی به وجود آمدن این بحث می نویسد: ” نقطه آغاز پژوهش من، پرسش ” سینما چیست؟ ” نبود؛ بلکه من از همان ابتدا به کنش تاویل فیلم اندیشه می کردم و پی بردم که، آن زبانی را که من از آن بهره می جویم، برای فیلم نابرازنده است. قصدم آن شد که زبانی بهتر در شرح و تبیین فیلم پیدا نمایم. زبانی فرای فن آوری و فرهنگ (با این حال عمیقا معتقدم هیچ نوع فلسفه نابی برای شرح و توصیف فیلم وجود ندارد. همچنان که هر نوع توصیفی، اساسا گونه ای داوری است).

آن چنان که ” و.ف. پرکینز ” در فیلم به عنوان فیلم (ترجمه عبدالله تربیت، انتشارات اختران) اشاره می کند. مشکل واقعی ” دستیابی به آن توصیفاتی است که به قدر کفایت ” خاص ” و ” درک شدنی ” هستند تا مفید واقع شوند “.

دی. ان. رادویک از دانشگاه هاروارد درباره کتاب می نویسد: ” کتابی به شدت جسورانه. فیلموسوفی نه فلسفه فیلم ارائه می کند و نه این ایده را گسترش می دهد که فیلم چگونه مصالحش را در تفسیر فلسفی شرکت می دهد. دانیل فرامپتون بیشتر به شیوه ای واضح و روشن استدلال می کند که فیلم فلسفه است. خودش است، بیان زیبایی شناسانه و فیلسوفانه؛ مدیومی برای فکر کردن، با همراهی  تفکر. با در نظر گرفتن فیلم به مثابه یک ” بینش ارگانیک ” ، فرامپتون از درس های ژیل دلوز و استنلی کاول، چیزهایی برداشت می کند برای ارائه یکی از اصیل ترین فلسفه های فیلم سی سال اخیر “.

جفری نوئل اسمیت استاد معروف دانشگاه لندن و از صاحب نظران مطالعات سینمایی هم در مرور کوتاهی بر کتاب می نویسد: ” فیلموسوفی بحث صمیمانه و مجاب کننده ای ارائه می کند در توجه به مواجهه تازه ای با فیلم. بحثی که موضوعات پیش پا افتاده مطالعات سینمایی رایج را کنار می زند و بیننده را به جایگاه مشارکت همدلانه در تجربه فیلم دیدن برمی گرداند. ترسیم رویکردی شاعرانه و فیلسوفانه به فیلم به نحوی کاملا متفاوت با خشکی کسل کننده  بیشتر مطالعات سینمایی. شکی در اصالت این کتاب نیست، یا در این حقیقت که نقش عمده ای در فلسفه فیلم دارد “.

نکته ای که می ماند  این که اصطلاح فیلموسوفی تنها برگردان واژگانی لغت انگلیسی است و باید برای معادل فارسی درستش فکری کرد.

بعید نیست که همین معادل در سال های آینده رایج شود و دیگر فرصتی برای واژه گزینی نباشد. شاید وقت آن رسیده که اهل زبان و متفکران  به این مباحث جدید هم توجه کنند. هرچند به نظر می رسد این اصطلاح از آنهایی باشد که ترجمه پذیر نیستند. البته می توان ترکیباتی از قبیل ” فیلم اندیشگی ” یا ” نگاه فلسفی به سینما ”  را به عنوان معادل آن پیشنهاد کرد.

در ایران از سال ها پیش آثاری در موضوع سینما – فلسفه منتشر شده اند که همگی می توانند به عنوان زمینه های این بحث مطالعه شوند.

“ماهیت سینما ” از بزرگمهر رفیعا (انتشارات امیر کبیر)، ” حکمت سینما “ از سید مرتضی آوینی (انتشارات فارابی) و “ نشانه شناسی و زیبایی شناسی سینما “ اثر یوری لوتمن با ترجمه مسعود اوحدی (انتشارات سروش) از آثاری هستند که در سال های دور منتشر شده اند. در سال های اخیر هم آثاری  اعم از ترجمه و تالیف در این زمینه منتشر شده است. برای نمونه می توان به این موارد اشاره کرد:

•  تصاویر دنیای خیالی / بابک احمدی ( نشر مرکز)

•  اکران اندیشه / پیام یزدانجو

•  سینما : گزارشی برای درک، جستاری برای تفکر / یوسف اسحاق پور(نشر فرزان روز)

•  نشانه شناسی سینما / کریستن متز/ ترجمه روبرت صافاریان (کانون فرهنگی ایثارگران)

•  پدیدار شناسی و سینما / آلن کازه بیه/ ترجمه علاءالدین طباطبایی (نشر هرمس)

•  فلسفه به روایت سینما / کریستوفر فالزون / ترجمه ناصرالدین علی تقویان (انتشارات قصیده سرا)

* منابع و ماخذ در تحریریـه مجله هنر موجود است.