● محل تـولد: کَدکَن – تربت حیدریه
زندگی‌نامه، آثـار و سوابق هنری
وی در کدکن، روستایی بین نیشابور و تربت حیدریه، به دنیا آمد. او هرگز به دبستان و دبیرستان نرفت و از آغاز کودکی نزد پدر خود که روحانی بود و محمدتقی ادیب نیشابوری (ادیب نیشابوری دوم) ،به فراگیری زبان و ادبیات عرب پرداخت. وی در هفت سالگی تمام الفیهٔ ابن مالک را از حفظ بود و فقه، کلام و اصول را نزد شیخ هاشم قزوینی، معروف به: فقیه آزادگان فراگرفت. اما پس از مرگ شیخ هاشم، تا آخرین مراحل درس خارج فقه را نزد سید محمدهادی میلانی خواند و در این دوره با رهبر معظم انقلاب، آیت اله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران همدرس بود. او به پیشنهاد دکتر علی اکبر فیاض، در دانشگاه فردوسی مشهد نام‌نویسی کرد و در کنکور آن سال نفر اول و به دانشکدهٔ ادبیات رفت و مدرک کارشناسی خود را در رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه فردوسی، و مدرک دکتری را نیز در همین رشته از دانشگاه تهران دریافت کرد. دکتر شفیعی کدکنی، همزمان با تحصیلات متوسطه و دانشگاهی، در حوزه علمیه مشهد نیز به تحصیل علوم ادبی و عربی پرداخت و ادبیات عرب را نزد اساتید معظم این حوزه فرا گرفت. او در زمانی که در مشهد به تحصیل اشتغال داشت از اعضای موثر و فعال انجمن های ادبی به شمار می رفت و از همان آغاز نوجوانی، آثارش در مطبوعات خراسان با نام مستعار وی: م. سرشک به چاپ می‌رسید. ایشان در سالهای بعد از ۱۳۳۲، با همکاری تنی چند از جوانان شاعر و اهل ادب، انجمن ادبی تشکیل دادند که بیشتر، طرفداران شعر نو و ادبیات داستانی و ترجمه ادبیات فرنگی بودند که دکتر علی شریعتی نیز از جمله اعضای آن انجمن بودند. شفیعی پس از عزیمت به تهران، در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران دوره فوق لیسانس خود را گذراند و سپس دوره دکترای زبان و ادبیات عرب را نیز پشت سر گذاشت. او مدتی در بنیاد فرهنگ ایران و کتابخانه مجلس سنا به کار اشتغال ورزید و سپس به عنوان استاد دانشکده ادبیات تهران در رشته سبک شناسی و نقد ادبی، مشغول به کار شد. او همچنین مدتی را بنا‌به دعوت دانشگاه‌های آکسفورد انگلستان و پرینستون آمریکا و ژاپن، به عنوان استاد به تدریس و تحقیق اشتغال داشت. او از استادان بارز و متبحر ادبیات معاصر ایران و از محققین بزرگ به شمار می‌رود که در نقد شعر و ادب فارسی صاحب نظر است و در شعر و شاعری نیز مقام والایی دارد و صاحب سبک و شیوه خاصی است که همواره از او را به عنوان شاعری پیشرو یاد می شود.
از ویژگی‌های شخصیتی دکتر شفیعی این است که وی در محافل ادبی به ندرت ظاهر می‌شود و بیشتر در انزوای اهل ادب به سر می‌برد. وی در جوانی به شعر و شاعری پرداخت و نام مستعار: م. سرشک را برگزید و طی آشنایی با نیما یوشیج سبک شعر نو را انتخاب کرد. م. سرشک، شاعری را با غزل آغاز کرد و در سال ۱۳۴۴، با انتشار کتاب زمزمه‌ها و بعدها در مجموعه‌های دیگر، توانایی خود را در سرودن غزل و قالب‌های دیگر به خوبی نشان داد. زمزمه‌ها؛ در حال و هوای سبک هندی سروده شده و تعلق خاطر شاعر به شاعران خراسانی را می‌رساند. دفتر شعر: در کوچه باغ‌های نیشابور، که در سال ۱۳۵۰ منتشر شد، وی را به اوج شهرت رساند. سروده: هزاره دوم آهوی کوهی، یکی از ناب‌ترین اشعار م. سرشک است که در زمره ماندگارترین اشعار معاصر فارسی قلمداد شده است. در اشعار دکتر شفیعی کدکنی، چند ویژگی به چشم می‌خورد: شاعر به سنت‌های ادبی ایران و اسلام دلبستگی دارد و این رایحه فرهیختگی را در اشعار خود به بهترین نحو منعکس کرده است. دیگر اینکه رایحه طبیعت و محیط طبیعی استان خراسان را در اشعار خود آورده ، و غالب اشعارش، رنگ اجتماعی دارد و نیز اوضاع جامعه ایران در دهه‌های چهل و پنجاه شمسی، در شعر او به صورت تصاویر، رمزها و کنایه‌ها جلوه‌گر است. دکتر شفیعی کدکنی، در عرصه تالیف و تصحیح و ترجمه و نقد و تحقیق، بی هیچ تردید، چهره‌ای ممتاز در ادبیات ایران است. کتابهای: صور خیال در شعر فارسی، موسیقی شعر، اسرار التوحید و ده‌ها کتاب و مقاله دیگر وی امروزه، در زمره آثار مرجع به شمار می‌روند.
وی از سال ۱۳۴۸ تاکنون، به درخواست دانشگاه تهران، استاد آن دانشگاه است. بدیع‌الزمان فروزانفر زیر برگهٔ پیشنهاد استخدام وی نوشته بود: احترامی است به فضیلت او. شفیعی از جمله دوستان نزدیک مهدی اخوان ثالث، شاعر خراسانی، به شمار می‌رود و دلبستگی خود را به اشعار وی پنهان نکرده است. او روز پنجشنبه ۵ شهریور ۱۳۸۸، تهران را به مقصد آمریکا ترک کرد. این سفر بازتاب وسیعی در مطبوعات ایران داشت. هدف از این سفر، استفاده از یک فرصت مطالعاتی در مؤسسهٔ مطالعات پیشرفتهٔ پرینستون بود تا در باب تاریخ و تطور فرقهٔ کَرامیه، تحقیقی صورت دهد. وی پس از ۹ ماه دوری از وطن، به ایران بازگشت و پس از بازگشت به ایران بر سر کرسی تدریس خود در دانشگاه تهران حاضر شد.
آثار ایشان را می‌توان به سه گروه انتقادی و نظری و مجموعه اشعار خود وی تقسیم کرد. آثار انتقادی این نویسنده، شامل تصحیح آثار کلاسیک فارسی و نگارش مقالاتی در حوزه نظریه ادبی می‌شود. در میان آثار نظری شفیعی کدکنی، کتاب موسیقی شعر جایگاهی ویژه دارد و در میان مجموعه اشعارش در کوچه باغ‌های نشابور، آوازه بیشتری دارد. زمزمه‌ها، شبخوانی، از زبان برگ، بوی جوی مولیان، از بودن و سرودن، مثل درخت در شب باران، هزاره دوم آهوی کوهی، صور خیال در شعر فارسی، موسیقی شعر، با چراغ و آینه (در جستجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران)، تصحیح اسرارالتوحید نوشته محمدبن منور، تصحیح تاریخ نیشابور نوشته حاکم نیشابوری، تصحیح آثار عطار نیشابوری، تصحیح مختارنامه، تصحیح مصیبت‌نامه، تصحیح منطق‌الطیر، تصحیح اسرارنامه، تصحیح دیوان عطار و ترجمه آفرینش و تاریخ نیز از جمله آثار محمدرضا شفیعی کدکنی است.
تصحیحات او، نمونه با ارزش تصحیح انتقادی متن است، اسرارالتوحید، مصیبت‌نامه، الهی‌نامه، منطق‌الطیر، اسرارنامه، مقامات و حالات ابوسعید، نوشته بر دریا (مقامات ابوالحسن خرقانی)، مرموزات اسدی در مرموزات داوودی، بهترین نمونه‌های تصحیح انتقادی متن در ادبیات فارسی هستند. او از اندک محققین تاریخ و ادب فارسی است که به تاریخ کرامیه پرداخته و کتابی منقح در این باب فراهم کرده است. کتابهای دیگر او مثل موسیقی شعر، صور خیال، ادوار شعر فارسی، زمینه‌های اجتماعی شعر فارسی، از جامی تا روزگار ما، امروزه از کتابهای کلاسیک نقد ادبی محسوب می‌شوند.
وی در کتاب زبان شعر در نثر صوفیه آورده است: آنچه در زبان فارسی به: “آن” معروف است و می‌توان آن را جوهره جمال دانست، در زبان‌های دیگر وجود ندارد. او همچنین شعر فارسی را به خاطر مسئله ردیف، که در هیچ زبان دیگری امکان کاربرد آن را نمی‌توان یافت، ممتاز دانسته است. استاد شفیعی کدکنی، همچنین در این کتاب شطح را نوعی شکستن تابوها معرفی کرده و شطحیات حلاج را به طور ضمنی با کتاب زایش تراژدی نیچه مقایسه کرده است که در هر دو به تجربه بیان ناپذیرها پرداخته شده است. نکته تازه‌ای که ایشان در این زمینه بیان می‌کنند به ساختار شطح و اینکه اخباری باشد (مانند سبحانی ما اعظم شانی) یا انشایی (انالحق) و تأثیر متفاوت این دو بیان بازمی‌گردد. یکی از بحث‌های جذاب این کتاب پاسخ به این سؤال است که چرا شاعران عرب به اندازه شاعران فارسی‌زبان از آیات قرآن در اشعار خود استفاده نکرده‌اند. شفیعی کدکنی محور این کتاب خود را بر این عقیده که: برای بسط و درک تجربه دست نیافتنی صوفی، به ناچار باید از سخنان و زبانی که به کار برده است کمک گرفت، استوار نموده است و بیان می‌کند که گاه حرکت از صوت به صورت و معنی بسیار بارز است. یکی از مثالهایی که او به آن اشاره نموده شعری است از شاعری با نام علی ابن حسین مغربی که قصیده‌ای در حالت تب و هذیان سروده بدین شکل که:
دَرَن دَرَن دَرَن دَرَن دَرَن دَبی / انا علی بی الحسین المغربی
شفیعی کدکنی، در این اثر خود برای شرح مفهوم سبک‌شناسی عرفانی می‌گوید: هر نگاه هنری به الاهیات و دین می‌تواند ویژگی‌های اسلوبی و سبکی خاص خود را داشته باشد، که همان سبک‌شناسی عرفانی است. وی همچنین معتقد است که در سرتاسر تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، با دو گونه تصوف روبرو هستیم که یکی تصوف قبل از ابن عربی یا تصوف خراسانی است و دیگری تصوف بعد از ابن عربی؛ و این دو مکتب را بر روی مثلثی نشان می‌دهد که نقطه صعود یک ضلع آن مثنوی معنوی است و راس ضلع دیگر، ابن‌عربی است که به مرور با نزدیک شدن به عرفان قاجاری و قرن سیزدهم، با نزول همراه می‌شود.
او گرایشی بارز به صورتگرایی با مبانی فرمالیسم روسی دارد. کتابهای: صور خیال در شعر فارسی و موسیقی شعر و بیدل، شاعر آینه‌ها و نیز بسیاری از مقالات وی مانند: جادوی مجاورت و همجنین ساختار ساختارها، صبغه و بن‌مایهٔ فرمالیستی دارند. تعریف وی از شعر: به رستاخیز زبان، ترجمهٔ دیدگاه فرمالیست‌های روس است. همچنین اصطلاحات فرمالیستی: پیرنگ، آشنایی‌زدایی، عنصر مسلط از نمونهٔ مواضع رویکرد وی به فرمالیسم است. گذشته از مقالات و کتب مذکور، شفیعی کدکنی کتابی با نام: رستاخیز کلمات در سلسله انتشارات سخن به چاپ رسانیده که بطور اخص تمام جوانب جمال شناسی نظریات صورتگرایان روس را مورد ارزیابی قرار داده و آنها را با نمونه‌هایی قابل فهم از ادبیات فارسی انطباق داده است. شفیعی کدکنی، از سالهای ۱۳۶۰ به بعد، به پژوهش در تاریخ، با رویکرد تصحیح متون ادبیات عرفانی روی آورد. او معتقد است حرکت به سوی مدرنیته بدون شناخت سنت دشوار است. تاریخ‌گرایی وی هر چند پشتوانهٔ تئوریک مشخصی ندارد؛ اما سخت پایبند به مستندسازی با متون تاریخی است. او معتقد است که تحولات شعر معاصر فارسی تابعی از متغیر ترجمه است. این نظرگاه، بنیاد کتاب وی: با چراغ و آینه، در جستجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران را شکل داده است. برخی دیدگاه‌های وی در این کتاب مورد انتقاد برخی قرار گرفته است.
آثـار
زمزمه‌ها، شب خوانی، از زبان برگ، در کوچه باغ‌های نشابور، از بودن و سرودن، مثل درخت در شب باران، بوی جوی مولیان، صور خیال در شعر فارسی، موسیقی شعر، ادوار شعر فارسی، شعر معاصر عرب، گزیده غزلیات شمس، حزین لاهیجی زندگی و زیباترین غزلهای او، شاعر آینه ها، بیدل و سبک هندی، اسرار التوحید از محمد بن منور، حالات و سخنان ابو سعید، ابو روح میهنی، مختار نامه، مجموعه رباعیات عطار، مرموزات اسدی در مرموزات داودی نجم الدین رازی، ترجمه تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا از نیکلسون ،مختار نامه، الهی نامه، مصیبت نامه، اسرار نامه و منطق الطیراز شیخ عطار، نقد و تحلیل شیخ محمود شبستری، خواجه عبدالله انصاری، ابوالحسن خرقانی، قلندریه در تاریخ و…
نمـونه اشعار
سفر به خیر
به کجا چنین شتابان؟ / گون از نسیم پرسید
دل من گرفته زاین جا / هوس سفر نداری / زغبار این بیابان؟
همه آرزویم اما / چه کنم که بسته پایم
به کجا چنین شتابان؟
به هر آن کجا که باشد، به جز این سرا، سرایم
سفرت به خیر اما تو و دوستی، خدا را
چو از این کویر وحشت به سلامتی گذشتی / به شکوفه ها، به باران/ برسان سلام ما را
در جست و جوی نشابور
در نشابورم و جویای نشابور هنوز
وه !
چه ها فاصله !
اینجاست
درین نقطه که من
در دل شهرم و هر لحظه شوم دورهنوز
در نشابورم و جویای نشابور هنوز
پرسم از خویش و
ـ نه با خویش ـ
درین لحظه : کجاست
جای آن جام ، که در ظلمت اعصار و قرون
پرتو باده اش از دور دهد نور هنوز ؟
در نشابورم و جویای نشابورهنوز
روحم ابری و
افق سرخ و
درختان صرعی
لیک آن دور
یکی پیر در افسانه و سحر
زآستین کرده برون طرفه ، یکی طنبوری
می زند راه حزینی ، همه درمویه چنانک
هفت دریای جهان
با همه طوفان هایش
می زند غوطه در آن کاسه ً طنبور هنوز
در نشابورم و جویای نشابور هنوز
– پیش از شما / به سان شما / بی‌شمارها / با تار عنکبوت / نوشتند روی باد / کین دولت خجستهٔ جاوید زنده باد.
– آخرین برگ سفرنامه باران
این است
که زمین چرکین است
– چه بهاری‌ست خدا را که درین دشت ملال لاله‌ها آینهٔ خون سیاو وشانند
مجموعه اشعار
۱۳۴۴ – زمزمه‌ها
۱۳۴۴ – شبخوانی
۱۳۴۷ – از زبان برگ
۱۳۵۰ – در کوچه‌باغ‌های نِشابور
۱۳۵۶ – بوی جوی مولیان
۱۳۵۶ – از بودن و سرودن
۱۳۵۶ – مثل درخت در شب باران
۱۳۶۷ – هزارهٔ دوم آهوی کوهی
آثار نظری و انتقادی و تصحیح و ترجمه
۱ – صور خیال در شعر فارسی
۲ – موسیقی شعر
۳ – تصحیح اسرارالتوحید نوشتهٔ محمد بن منور بن ابی‌سعد بن ابی‌طاهر بن ابی‌سعید میهنی
۴ – تصحیح تاریخ نیشابور نوشتهٔ حاکم نیشابوری
۵ – از مجموعهٔ آثار فریدالدین عطار نیشابوری، انتشارات سخن:
– مقدمه، تصحیح و تعلیقات مختارنامه
– مقدمه، تصحیح و تعلیقات مصیبت‌نامه
– مقدمه، تصحیح و تعلیقات منطق‌الطیر
– مقدمه، تصحیح و تعلیقات اسرارنامه
– مقدمه، تصحیح و تعلیقات الهی‌نامه
– مقدمه، تصحیح و تعلیقات دیوان عطار (هنوز به چاپ نرسیده‌است)
– مقدمه، تصحیح و تعلیقات تذکرهالاولیاء (هنوز به چاپ نرسیده‌است)
۶ – مقدمه، ترجمه و تعلیقات بر آفرینش و تاریخ از طاهربن مطهربن مقدسی در دو جلد، نشر آگاه
۷ – مفلس کیمیافروش دربارهٔ شعر انوری، انتشارت سخن
۸ – زبور پارسی نگاهی به زندگی و غزلهای عطار، نشر آگاه
۹ – تازیانه‌های سلوک در بارهٔ قصاید سنایی، نشر آگاه
۱۰ – در اقلیم روشنایی تفسیر چند غزل حکیم سنایی، نشر آگاه
۱۱ – شاعر آیینه‌ها بررسی سبک هندی و شعر بیدل دهلوی، نشر آگاه
۱۲ – آن سوی حرف و صوت گزیدهٔ اسرارالتوحید، انتشارات سخن
۱۳ – از مجموعهٔ میراث عرفانی ایران، انتشارات سخن:
– دفتر روشنایی – دربارهٔ بایزید بسطامی
– نوشته بر دریا – دربارهٔ ابوالحسن خرقانی
– چشیدن طعم وقت – دربارهٔ ابوسعید ابوالخیر
– در هرگز و همیشهٔ انسان – دربارهٔ خواجه عبدالله انصاری
– درویش ستیهنده – دربارهٔ شیخ جام ژنده‌پیل
– زبان شعر در نثر صوفیه – درآمدی به سبک‌شناسی نگاه عرفانی
۱۴ – مقدمه، تصحیح و تعلیقات بر حالات و سخنان ابوسعید – تألیف جمال‌الدین ابوروح لطف‌الله بن ابی‌سعید بن ابی‌سعد
۱۵ – ادوار شعر فارسی از مشروطه تا سقوط سلطنت
۱۶ – زمینهٔ اجتماعی شعر فارسی
۱۷ – قلندریه در تاریخ دگردیسی‌های یک ایدئولوژی
۱۸ – ترجمهٔ تصوف اسلامی و رابطهٔ انسان و خدا – نوشتهٔ رینولد نیکلسون
۱۹ – تصحیح غزلیات شمس تبریز
۲۰ – مقدمه‌نویسی و انتشار تصویر نسخه خطی منظومهٔ علی‌نامه
۲۱ – مقدمهٔ تحلیلی و تعلیقات بر دیوان قائمیات، نویافته‌ترین دیوان شعری مذهب اسماعیلیه، به تصحیح: سید جلال حسینی بدخشانی
۲۲ – با چراغ و آینه در جستجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران
۲۳ – حالات و مقامات م. امید- مهدی اخوان ثالث
۲۴ – شاعری در هجوم منتقدان – نقد ادبی در سبک هندی پیرامون شعر حزین لاهیجی
۲۵ – مقدمه، تصحیح و تعلیقات مرموزات اسدی در مزمورات داودی از نجم‌الدین رازی
۲۶ – رستاخیز کلمات – درس‌گفتارهایی دربارهٔ تئوری فرمالیسم روسی
۲۷ – گزیدهٔ غزلیات شمس، ناشر: شرکت سهامی کتابهای جیبی با همکاری مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر
۲۸ – ترجمهٔ آوازهای سندباد – سرودهٔ عبدالوهاب البیاتی
۲۹ – شعر معاصر عرب
