رویین پاکباز و دائره‌المعارف هنر

رویین پاکباز، تاریخ‌نگار هنر، منتقد و نقاش نوگرای ایرانی است که نقش مهمی در تبدیل رشته تاریخ هنر به رشته دانشگاهی در ایران، ایفا کرده است.

به گزارش مجله هنر، رویین پاکباز، دوره‌های کارشناسی نقاشی را در دانشکده‌ هنرهای زیبا دانشگاه تهران، بین سال‌های ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۸، فرا گرفت و دوره‌ کارشناسی ارشد زیبایی‌شناسی را در دانشگاه سوربون پاریس گذراند. وی تدریس در دانشکده‌ هنرهای زیبای دانشگاه تهران، بین سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۶۶، دانشگاه الزهرا و دانشگاه آزاد اسلامی، در سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۶ و نیز سابقه آموزش در کلاس‌های خصوصی از سال ۱۳۶۹ را در کارنامه سوابق فعالیت‌های گرانقدر خود دارد.

استاد رویین پاکباز، در سال‌های دور، در چندین نمایشگاه گروهی و انفرادی، آثار نقاشی خود را به تماشا گذاشت که از آن جمله می‌توان به شرکت در سومین بی‌ینال تهران در سال ۱۳۴۱، آتلیه ممیز، چهارمین بی‌ینال تهران در سال ۱۳۴۵، گالری بورگز و غیره اشاره کرد.

تالار قندریز که در سال ۱۳۴۳ تأسیس شد، به کوشش محمدرضا جودت و پاکباز، به شکل یک کانون فرهنگی در آمد و به مدت سیزده سال، در زمینه‌های نمایش آثار نقاشی، گرافیک، عکاسی، و مجسمه‌سازی، معرفی و نقد آثار هنرمندان جوان، ترجمه و چاپ کتاب‌های هنر و معماری، و انتشار جُنگ‌های هنری فعالیت مفید و مؤثر کرد.

رویین پاکباز، فعالیت مستمر در تاریخ‌نگاری هنر، نقدنویسی، تألیف و ترجمه‌ متون هنر را از زمان تاسیس تالار قندریز آغاز کرد. وی و همراهانش در تالار قندریز، سعی در سامان دادن به کاری جمعی داشتند. هدف آن تشخیص نقطه‌ آغاز برای حرکتی در جهت پی‌ریزی هنری ملی بود. تک‌تک کلمات این جمله‌ کوتاه، امروز برای ما می‌تواند روشنگر ذهنیت و انگیزه‌های این گروه و کسی چون پاکباز باشد.

اما فعالیت رویین پاکباز منحصر به تالار ایران نبود. او بعد از طرح‌ریزی نظام‌مند واحد درسی تاریخ هنر برای دانشگاه‌ها، کتب زیادی تألیف و ترجمه کرد. بسیاری از این کتاب‌ها بارها تجدید چاپ شده است؛ از جمله: نقاشی و پیکره‌سازی معاصر ایران، به لاتین، (۱۳۵۷)؛ شناخت هنر گرافیک سنتی و نوین (۱۳۶۲)؛ در جستجوی زبان نو (۱۳۶۹)؛ دایره‌المعارف هنر (۱۳۷۸)؛ نقاشی ایران: از دیرباز تا امروز (۱۳۷۹)؛ اوج درخشان هنر ایران، ترجمه (۱۳۷۹)؛ راهنمای مواد و اسلوب‌ها: طراحی و نقاشی (۱۳۸۵)؛ هنر مدرنیسم، ترجمه و ویرایش (۱۳۸۷)؛ ویراست جدید و سه جلدی دایره‌المعارف هنر (۱۳۹۴).

استاد رویین پاکباز، از آغاز دهه ۱۳۵۰ تاکنون، بی‌وقفه به تدریس تاریخ هنر، تألیف و ترجمه کتب بنیادی، پژوهش و تاریخ‌نگاری در باب هنر ایران پرداخته ‌است. کتب تألیفی او از جمله دائرهالمعارف هنر و نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، در زمره کتب درسی و مرجع رشته هنر هستند؛ همچنین آثارش، جزو منابع و مآخذ بسیاری از پایان‌نامه‌ها، مقالات و کتبی بوده‌ است که در رشته هنر، بخصوص نقاشی، و نگارگری در سه دهه اخیر در ایران به رشته تحریر در آمده‌اند. هنرمندان و پژوهشگران جوان ایرانی، به‌طور غیرمستقیم از او بسیار آموخته و علاقهٔ ویژه‌ای به او دارند.

در آثار نقاشی این هنرمند، توجه به روابط بصری عناصر و فرم‌ها، با دقتی موشکافانه و ریاضی‌گونه دیده می‌شود. در این راه او از فرم‌های هندسی نیز بهره گرفته است.

آیدین آغداشلو، در باره رویین پاکباز می‌گوید: او یکی از بهترین هنرمندان ایرانی است که تمرکزش را روی پژوهش و تألیف کتاب در بخش تجسمی گذاشته‌ است.

در باره دایره‌المعارف هنر
دائره‌المعارف هنر عنوان کتابی است که رویین پاکباز، به تحریر درآورده و در ایران توسط انتشارات فرهنگ معاصر چاپ شده‌ است.

تجربه سال‌ها تدریس، باعث شد که او از همان سال‌های ابتدایی فعالیت‌های هنری و آموزشی خود، به لزوم تهیه یک دایره‌المعارف جامع در حوزه هنر بیندیشد. چرا که با مشکلات عدیده‌ای چون: نبود تعاریف مشترک، در بسیاری از مباحث هنری روبه‌رو بود. ماحصل این تلاش‌ها تالیف دایره‌المعارف هنر است. این کتاب و برخی از سایر آثار او همچون نقاشی ایران، از دیرباز (۱۳۷۹) تا امروز،  مرجع دانشجویان هنر در دانشگاه‌های ایران و منبع بسیاری از پایان‌نامه‌ها و مقالات هنری دانشجویان و اساتید هنر بوده است.

مطالب اصلی این دائره المعارف، مربوط به نقاشی، مجسمه‌سازی و هنر گرافیک است. اطلاعاتی در زمینه‌های خوشنویسی، سفال‌گری، موزائیک و معماری نیز در این کتاب ارائه شده‌ است. دائره المعارف هنر، شامل ۲۸۵۵ مدخل، ۸۴۴ تصویر سیاه و سفید و ۱۶۰ تصویر رنگی است. این کتاب شامل یک بخش اصلی (بدنه) و سه بخش فرعی (پیوست) است، که هر یک از این بخش‌ها، ترتیب الفبای جداگانه دارد:

بدنه‌ اصلی شامل موضوعاتی از قبیل نقاشان، پیکره‌سازان و سایر هنرمندان، سبک‌ها و مکتب‌ها، اسلوب‌ها و مواد و ابزار، اصطلاحات فنی و زیبایی‌شناسی است.

«پیوست ۱» با عنوان «تاریخ‌شناسی» در قالب مقالات گوناگون، تحولات هنر در ادوار تاریخی را بررسی می‌کند. «پیوست ۲» به مضمون‌های به‌کار رفته در هنر جوامع مختلف مانند: شخصیت‌های مذهبی یا ادبی، خدایان، رویدادها، نمادها اختصاص دارد. «پیوست ۳» با بیش از ۱۵۷۰ واژه بیگانه و معادل فارسی آن‌ها، اطلاعات دیگری را در این زمینه ارائه می‌دهد. بخش قابل ملاحظه‌ای از مطالب این دائرهالمعارف، به ایران و به ویژه هنر معاصر ایران اختصاص دارد.

کتاب نقاشی ایران، نوشته رویین پاکباز، از دیرباز تا امروز، جامع‌ترین پژوهش در زمینه نقاشی ایران است. استاد پاکباز، در این اثر با دسته‌بندی تاریخ نقاشی در ایران به چهار دوره (قدیم، میانه، عصر جدید و معاصر)، به جای اتخاذ رویکردی اجتماعی – سیاسی، بر ویژگی‌های سبکی و هویت آثار در هر دوره تأکید می‌ورزد.

کتاب اصطلاحات هنری و هنرمندان (۱۳۸۹) نیز یکی از دقیق‌ترین و معتبرترین فرهنگ‌های هنری دو زبانه در زبان فارسی و  از دیگر آثار معروف رویین پاکباز است.

جوایز
جایزه دوره سی و پنجم کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، برای دائرهالمعارف هنر، منتشر شده در سال ۱۳۹۶، توسط انتشارات فرهنگ معاصر

بخشی از آثار رویین پاکباز
– از آفتابی به آفتاب دیگر: گزیده آثار منصور قندریز (۱۳۱۴ – ۱۳۴۴). به کوشش رویین پاکباز. تهران: مؤسسه فرهنگی پژوهشی چاپ و نشر نظر
– بررسی هنری و اجتماعی امپرسیونیسم. رویین پاکباز. تهران: تالار ایران (قندریز)
– به باغ همسفران: حسین کاظمی، سهراب سپهری، هوشنگ پزشک‌نیا. ب‍ه ک‍وش‍ش رویی‍ن پ‍اک‍ب‍از، یعقوب امدادیان. تهران: نظر
– پ‍ی‍ش‍گ‍ام‍ان ه‍ن‍ر ن‍وگ‍رای ای‍ران: پرویز تناولی. ب‍ه ک‍وش‍ش رویین پ‍اک‍ب‍از، ی‍ع‍ق‍وب ام‍دادی‍ان، با همکاری مهنوش نادری. تهران: موزه هنرهای معاصر و مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی
– پ‍ی‍ش‍گ‍ام‍ان ه‍ن‍ر ن‍وگ‍رای ای‍ران: حسین زنده‌رودی. ب‍ه ک‍وش‍ش رویین پ‍اک‍ب‍از، ی‍ع‍ق‍وب ام‍دادی‍ان، ب‍ا ه‍م‍ک‍اری ت‍وک‍ا م‍ل‍ک‍ی. تهران: م‍اه‌ری‍ز
– پ‍ی‍ش‍گ‍ام‍ان ه‍ن‍ر ن‍وگ‍رای ای‍ران: محسن وزیری مقدم. ب‍ه ک‍وش‍ش رویین پ‍اک‍ب‍از، ی‍ع‍ق‍وب ام‍دادی‍ان، ب‍ا ه‍م‍ک‍اری ت‍وک‍ا م‍ل‍ک‍ی. تهران: موزه هنرهای معاصر و مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی
– پ‍ی‍ش‍گ‍ام‍ان ه‍ن‍ر ن‍وگ‍رای ای‍ران: مسعود عربشاهی. ب‍ه ک‍وش‍ش رویین پ‍اک‍ب‍از، ی‍ع‍ق‍وب ام‍دادی‍ان، ب‍ا ه‍م‍ک‍اری زه‍را زه‍ت‍اب. تهران: م‍اه‌ری‍ز
– پ‍ی‍ش‍گ‍ام‍ان ه‍ن‍ر ن‍وگ‍رای ای‍ران: منصوره حسینی. ب‍ه ک‍وش‍ش رویین پاکباز، یعقوب امدادیان، ب‍ا ه‍م‍ک‍اری سالومه غلامی. تهران: موزه هنرهای معاصر و مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی
– ت‍اری‍خ ه‍ن‍ر ج‍ه‍ان، [ک‍ت‍اب ه‍ای درس‍ی] س‍ال دوم دب‍ی‍رس‍ت‍ان. روی‍ی‍ن پ‍اک‍ب‍از، م‍س‍ع‍ود داوودی. تهران: وزارت آم‍وزش و پ‍رورش
– ت‍اری‍خچهٔ نگارخانهٔ ایران. روی‍ی‍ن پ‍اک‍ب‍از و دیگران. تهران: وزارت فرهنگ و هنر
– تالار قندریز: تجربه‌ای در عرضهٔ اجتماعی هنر. رویین پاکباز و حسن موریزی‌نژاد. تهران: حرفه هنرمند
– دائره المعارف هنر. رویین پاکباز. تهران: فرهنگ معاصر
– در جستجوی زبان نو: تحلیلی از سیر تحول هنر نقاشی در عصر جدید. رویین پاکباز. تهران: نگاه
– فرهنگ اصطلاحات هنری و اَعلام هنرمندان. رویین پاکباز، با همکاری ت‍وک‍ا م‍ل‍ک‍ی. تهران: فرهنگ معاصر
– مبانی هنرهای تجسمی، [جزوهٔ درس‍ی]. روی‍ی‍ن پ‍اک‍ب‍از. تهران: بی نا
– م‍ج‍س‍م‍ه‌س‍ازی، [ک‍ت‍اب‍ه‍ای درس‍ی] س‍ال دوم دب‍ی‍رس‍ت‍ان. روی‍ی‍ن پ‍اک‍ب‍از، س‍ع‍ی‍د ش‍ه‍لاپ‍ور. تهران: وزارت آم‍وزش و پ‍رورش
– مواد و تکنیک‌ها: طراحی و نقاشی. رویین پاکباز. تهران: فرهنگ معاصر
– نقاشی ایران از دیرباز تا امروز. رویین پاکباز. تهران: زرین و سیمین

Pakbaz, Ruyin (1974). Contemporary Iranian painting and sculpture (به انگلیسی). Tehran: High council of culture and Art, center for Research and Cultural co -ordination. Retrieved 18 November 2015.
Issa, Rose; Pakbaz, Ruyin; Shayegan, Daryush (2001). Iranian Contemporary Art (به انگلیسی). London: Booth-Clibborn Editions. Retrieved 18 November 2015.

ترجمه
– همگامی نقاشی با ادبیات در ایران: از سده ششم تا یازدهم هجری قمری. م مقدم اشرفی. (مترجم: رویین پاکباز). تهران: نگاه
– هنر مدرنیسم. ساندرو بُکولا. (مترجمان: رویین پاکباز، احمدرضا تقاء، هلیا دارابی، فرخ فولادوند، کامبیز موسوی، فیروزه مهاجر). تهران: فرهنگ معاصر
– از امپرسیونیسم تا هنر آبستره. ژان لی ماری، نوربرت لینتون و دیگران. (مترجمان: رویین پاکباز، اسماعیل نوری‌علاء، مهدی پرتوی، حبیب خوانساری‌پور، ابوالقاسم ابوالقاسمی‌نژاد، فرشته شعله‌ور). تهران: تالار ایران (قندریز)
– اوج‌های درخشان هنر ایران. ریچارد اتینگهاوزن و احسان یارشاطر. (مترجمان: هرمز عبداللهی و رویین پاکباز). تهران: آگه
– نقاشی فرانسه از ۱۹۴۵ به بعد. مارسل بریون. (مترجمان: رویین پاکباز و حبیب خوانساری‌پور). تهران: تالار ایران (قندریز)