آثار هنری دستی مردم در سراسر جهان که قالی چکیده عصاره آنها است، نشان می‌دهد که همواره طبیعت الهام بخش هنرمندان در خلق اثار هنریشان بوده است.
کلک نقش آفرین هنرمندان طراح با بهره‌گیری از خیال ممدوح و خیال محمود به عوالم قدسی و آسمانی، خالق آثاری بی‌بدیل و بی‌همانند که در عرصه هنرها سری از سایر بلندتر دارد وبرتارک هنر شرق می‌درخشد و همچنین با بهره‌گیری از طبیعت در طول تاریخ دیرپای قالی ایران تنوعی بی‌حد و مرز به طرح و نقش این دستباف هدیه کرده است . هنر خوشنویسی در قالی، بازتاب ادبیات پارسی را منعکس می‌سازد.
قالی ایران با طرحهای گوناگون دارای مضامین و پیام‌های مختلفی است و نماد هنر اصیل و فرهنگ و ادبیات غنی ایران زمین است. ایجاد نقش و نگار بر ابزار کار، یا بر دیوار محل زندگی از دوره‌ی هخامنشیان و سلسله‌های بعد از آن در ایران متداول بوده است. البته در دوره‌ی اسلامی به سبب تغییر دین در ایران در هنر نیز تغییراتی پدیدار شد .
علت گسترش خط را بر اشیاء و آثار میتوان به دو علت اساسی دانست. اول اینکه چون در مذاهب توسل به ادعیه و اوراد و اعتقاد به رسیدن به خیر و برکت و سعادت به وسیله‌ی دعا مبنای محکم داشت، بعدها در مذهب جدید نیز مردم با ایمان تقریباً بر بیشتر ابزارها و لوام زندگی خود نام مقدسان و بزرگان دین رانقش می‌کردند و از آنها برای تبرک و سعادت یاری می‌جستند .
دوم چنانکه می‌دانیم ایرانیان به تزئین اشیاء و ابزارهای خود علاقه‌ی بسیار داشتند. و چون نمی‌توانستند نقش صورت به کار ببرند به خط متوسل شدند. و برای تزئین آثار خود از خط استفاده کردند. و ادعیه و احادیث، پندو اندرز، اشعار را با خط خوش بر بستر آثار و لوازم زندگی خود نقش کردند. از همین جاست که مشاهده می شوند هنرمندان بیشتر به زیبایی خط توجه داشته‌اند و زوایا و اشکالی در نگارش آن ایجاد کرده‌اند .
باید گفت که خط در ایران در دوره‌ی اسلامی، یکی از عناصر هنرهای تزئینی شده است .
در آغاز با پرسش‌های گوناگونی روبرو می‌شویم :
– قالی های کتیبه‌دار چه گروه از فرش ها می‌باشند؟
– چرا از خط و نوشته در قالی استفاده می‌کرده‌اند؟
– آیا فرم کتیبه‌ها در قالی های مناطق مختلف متفاوت می باشند؟
– به عنوان نمونه در شهر کرمان بیشتر چه فرمی برای کتیبه استفاده نموده‌اند ؟ و دیگر مناطق چطور؟
– از چه نوع خطی در داخل قاب کتیبه استفاده نموده‌اند؟
– کتیبه‌ها در کدام قسمت قالی کار شده‌اند؟
فرش : کلمه‌ای عربی و به هر آنچه گستردنی باشد گفته می‌شود . معادل فارسی آن قالی، قالیچه می‌باشد .
قالی : واژه کنونی قالی به تلفظ فارسی پهلوی رایج شده است. که به اعتقاد برخی محققان واژه قالی از ریشه لغوی ( قالیقیا یا قالیقیلا) گرفته شده که نام شهری خیالی در قفقاز است .
مردم کشمیر واژه اصیل (کالین ) را به کار می‌برند که ریشه اصلی قالی و یا قالین است .
واژه کالین از صورت باستانی (Karayan) می آید که از ریشه ( Kar) به معنی کاشتن است ،گرفته شده و به درستی که ایرانیان باستان ، کاشتن گره در میان تاروپود قالی را همان کاشتن بذر و نشاء در دل خاک می‌دانسته‌اند . از این رو کالین ، قالین یا قالی را بر آن نهاده‌اند .
کتیبه : نوشته‌ای که بر سر در ورودی دیوار ابنیه یا بر بدنه‌ی کوه به خطوط مختلف نویسند. گونه‌ای از نقش قاب و بیشتر نقشی در حد مستطیل و لوزی و مانند آنها .
از نقش کتیبه در قالی ، گاه برای نوشتن « شعر »، « تاریخ »،« بافت» و « اسم بافنده » بهره می‌گیرند و گاه این نگاره جنبه‌ی تزئینی دارد.
قالی موزه‌ای : قالی است که براثر قدمت بافت و هنری بودن و مرغوبیت خارق العاده مواد اولیه و طراحی و بافت آن، استعداد نگهداری در موزه را که مستلزم انجام هزینه فراوان است داشته باشد.
شعر فارسی و مضامین ادبی در گذر هزار ساله خویش همواره سرچشمه الهام هنری مردان این سرزمین بوده است ، در میان هنرهای ملی ، کمتر هنری را میتوان یافت که از ادبیات کهن فارسی بهره نبرده باشد. دستبافته‌های ایران به ویژه قالی به عنوان یکی از هنرهای ملی، ازاین تاثیر بی‌بهره نبوده است .
در طبقه‌بندی کلیه طرح های قالی ایران که حداقل به بیست گروه اصلی تقسیم بندی شده، گروهی به قالی های کتیبه‌دار اختصاص نداده‌اند. و شاید به این دلیل است که نام طرحی که به قالی داده می‌شود، ( مثلاً لچک ترنج اسلیمی شاه عباسی )، بازگوکننده طرح متن قالی است و هیچ یک از این اصطلاحات نمی‌توان به شکل حاشیه و طرح آن پی برد .
مروری بر قالی ایران
ذوق و خلاقیت هنری هر جامعه‌ای از سنن زندگی و سوابق تاریخی و محیطی آن قوم ریشه و الهام می گیرد. و غالباً این ذوق و استعداد در یک یا چند رشته‌ی خاص متبلور می‌شود. از جمله هنرهایی که در این سرزمین به مرور زمان به کمال رسیده است، و ذوق هنرمند ایرانی در پهنه‌ی آن فرصت تجلی وافر یافته، هنر قالیبافی است .
دلیل این شکوفایی و تعالی را علاوه بر خصوصیات ذاتی ایرانیان مانند هنردوستی و بردباری، باید در وفور مواد اولیه‌ی تولید قالی از قبیل پشم های مرغوب و انواع گوناگون گیاهان رنگدار دانست .
فرش هایی که انسان اولیه برای زیرانداز، روانداز، حمل بار، پوشش مقبره‌ها، پوشش حیوانات و غیره از آن استفاده کرده از پوست و برگ درختان و پوست حیوانات بوده است. این طبع نقاد و دست هنرمند انسان است که در طول تاریخ خود، تکامل صنعت نساجی و بافت را بدین حد رسانیده که دستبافت های هنرمندان امروز از هر حیث اعجاب بیننده را بر می‌انگیزد و چشمها را خیره می‌کند. بدون شک قدمت استفاده از زیرانداز به زمانی می‌رسد که انسان به فکر ساختن سرپناهی جهت تامین آسایش خود افتاد .
درسال ۱۹۴۹ میلادی پرفسور رودنکو قطعه فرش گره‌داری را که در اصل به عنوان پوشش اسب به کار می‌رفته است، در قبرهای مستور از یخ چادرنشینان صحرا گرد در محلی به نام « پازیریک » واقع در هشتاد کیلومتری مرز مغولستان کشف می‌کند. این فرش که قدمت آن به قرون ۴ ، ۵ قبل ازمیلاد برمی‌گردد در اندازه ۲۰۰× ۱۸۳ سانتیمتر با ۳۶۰۰ گره در دسیمتر مربع در رنگ قهوه‌ای مسی و سبز روشن بافته شده است .
تصاویر حاشیه آن با اشکال متداول در دوره‌ی هخامنشی و نقوش تخت جمشید مشابهت فراوان دارد. و در زمینه‌ی مرکزی تصویر ستاره‌ی چهار پره‌ای دیده می شود که عیناً مشابه اشکالی است که بر روی اشیاء مکشوف در لرستان مربوط به این دوره وجود دارد. بنابر نظریه‌ی یکی از پژوهشگران معروف به نام دیماند، در فرش پازیریک ترکیبی از طرح های آشوری و هخامنشی و سکائی به کار رفته است. او معتقد است که مبدأ این فرش از ایران است .
قرائن تاریخی مؤید این نکته است که قالی بافی در زمان ساسانیان رونق داشته است. و در ارتباط با این مطلب سالنامه‌ی چینی سوئی سو مربوط به سالهای ۶۱۷- ۵۹۰ میلادی یعنی اندکی پیش از انقراض سلسله‌ی ساسانیان در میان کالاهای ایرانی از قالی نام می‌برد .
یکی از قالی های معروف این دوره ، قالی بهار خسرو است که در کتاب تاریخ طبری ( ۳۱۱- ۲۲۵ هـ.ق) نیز مطالبی به شرح زیر درباره‌ی این قالی آمده است :
«… که یک قالی بسیار عالی کار ایران موسوم به بهار خسرو در قصر تیسفون به طول ۴۵۰ قدم و عرض ۹۰ قدم موجود بوده است …»
وجه تسمیه این قالی بدان جهت بوده است که ، نقش آن نمایانگر باغی آراسته با گلها و پرندگان و جوی های آب روان بوده است. در مورد این قالی زربفت و گران بها دو نظر وجود دارد :
یکی آنکه هنگامی که خسرو پرویز پادشاه ساسانی مغلوب « هراکلیوس » امپراطور روم شد، این قالی به دست سپاهیان غالب افتاد. و نظر دیگر آنکه این همان قالی معروف « بهارستان » است که در شکست یزدگردسوم آخرین پادشاه ساسانی سپاهیان عرب، آن را به غنیمت بردند.
در کتاب حدود العالم مطالبی نوشته شده است که در قرن سوم هجری قمری بافتن فرش در منطقه فارس را تائید می‌نماید .
به نظر «پرفسور پوپ» شاید مطالعه‌ی دقیق قالی های اولیه بهترین مقدمه برای آگاهی از صنایع ایران باشد .
فردوسی شاعر گرانقدر، در شاهنامه از فرش به عنوان یکی از هدایایی که شاه کابل برای سام، پدر زال می‌فرستد یاد می‌کند:
وز آن ژنده پیلان هندی چهار همه جامه و فرش کردند بار
دوره بعد از اسلام
قالیبافی ایران در اوایل تسلط عرب تا حدودی دچار رکود می‌گردد. چون اعراب بر خلاف هنر سفالگری که در آن سرآمد بودند، به هنر قالیبافی به دلایل نژادی و اقلیمی در هیچ یک از ادوار تاریخی خود اهمیت قابل توجهی نشان نداده‌اند .
توقف و رکود این حرفه و فن تنها تا زمان خلفای تجمل پرست اموی و عباسی که در تزئین کاخهای افسانه‌ای خود بی‌نیاز از قالی زیبا و نفیس ایران نبودند، ادامه یافت. دراین دوره کتاب های تاریخی در شرح تحف و هدایای حکام محلی برای خلفای اموی و عباسی، مکرر از قالی ایران نام می‌برند. ترکان سلجوقی در سال ( ۴۱۶ هجری شمسی ) مساحت زیادی از خاک ایران را به تصرف خود درآورده و در آذربایجان و نواحی مرکزی و غربی ایران استقرار یافتند. و با این تهاجم زبان و فرهنگ آنها نیز به این سرزمین آورده شد. و با هنر و فرهنگ ایران ممزوج گردید. و در نتیجه طرح های قالی ایران در این برخورد فرهنگی متاثر از طرح های سلجوقی شده با توجه به این نکته که امروزه از قالی های ایرانی این دوره اثر قابل توجهی وجود ندارد، نمی‌توان به درستی نقش آن را ترسیم کرد. ولی با احتیاط میتوان اظهار نظر کرد که طرحهای قالی های این زمان با خطوط شکسته و بدون انحنا بوده و همچنین ظرافت بافت آنها نیز به پایه‌ی بافته شده در ادوار بعدی نمی‌رسیده است .
این رونق روز افزون تا زمان حمله‌ی مغول ادامه پیدا می‌کند و با تهاجم سپاهیان مغول، قالی بافی نیز مانند سایر فعالیت های هنری تا مدتی متوقف می‌شود .
به هنگام تسلط تیمور لنگ در این سرزمین بسیاری از ویژگی‌های هنری ایران دستخوش تغییرات اساسی می‌شود و در مورد نقش قالی تغییرات حاصله چنین بود ، که طرحهای هندسی رفته رفته جای خود را به طرحهایی با خطوط دوار و منحنی می‌دهند و موتیف هایی مانند پیچک و گلها ، نخلهای بادبزنی ، توده‌های ابر ، انواع حیوانات و پرندگان افسانه‌ای و معمولی و… در طرحهای قالی ایران جای می‌گیرند . هنر قالیبافی در اواخر حکومت تیموریان در نهایت کمال و اهمیت قرار می‌گیرد بعد از تیموریان حکام سلسله‌های قره قویونلو و آق قویونلو که در غرب ایران فرمانروایی داشته‌اند مرکز سیاسی خود را در شهر تبریز قرار داده‌اند در این دوره قالیهای زیبایی در این شهر (تبریز ) بافته شده است که حدس زده می شود که قالیهایی که به اوایل دوره‌ی صفوی نسبت داده شده‌اند احتمالاً در این زمان در تبریز بافته می‌شد . در دوره‌ی صفویه هنر قالیبافی به اوج شکوفایی ، رونق و کمال خود می‌رسد. طرحهای قالی از خلاقیت و نبوغ هنرمندان این عصر چنان بارور می‌شود که پس از گذشت چند صد سال هنوز مورد تقلید بوده است . قالیبافان این دوره با استفاده از این طرحها در حدود یک هزار و پانصد تخته قالی و قالیچه از خود برجای گذاشته‌اند که برخی به صورت شاهکارهای مسلم قالیبافی دنیا ثبت شده‌اند که اینک زینت بخش موزه‌ها و کلکسیونهای دنیاست . در این دوره است که قالیبافی از حالت یک پیشه‌ی روستایی و چادرنشینی به مقام یک حرفه‌ی با اهمیت در کارگاههای شهری تغییر موضع داده و تجارت و صدور آن به کشورهای اروپایی شروع می‌شود در این دوره مراکز عمده قالیبافی شهرهای اصفهان ، کاشان ، تبریز و کرمان است و طرحهای آن را به گروههای زیر تقسیم‌بندی می‌کنند : ترنج دار ، گلدانی ، شکارگاه ، گلدار هراتی ، درخت و بوته ، باغی ، لهستانی .
درسالهای پایانی سلسله‌ی صفویه تا ظهورفتنه‌ی افغان که به انقراض این سلسله منجر گردید توجه چندانی به هنر قالیبافی نمی‌شد .
تنها در دوران پایانی قاجاریه است که قالیبافی تجدید حیات یافته و به صورت رضایت بخشی ادامه پیدا می‌کند .
اواخر دوران قاجار و دو دهه اول قرن چهاردهم هجری قمری تقاضای زیاد برای قالی ایران و تجارت موفق آن باعث گردید تا تعداد زیادی از شرکتهای خارجی از کشورهایی چون انگلیس ، آمریکا ، سوئیس ، یونان و…. به سرمایه گذاری در قالی ایران و تولید انبوه آن ترغیب گردند و بخشی از مهم‌ترین و نفیس‌ترین قالیهای ایران در همین دوران و به دستور همین شرکتها در شهرهایی چون کرمان ، اراک ، همدان ، تبریز و مشهد بافته شد . از میان این شرکتها ، بزرگ‌ترین و ثروتمندترین آنها عبارت بودند از شرکت آمریکایی عطیه بوروس، شرکت سوئیسی/ انگلیسی زیگلر، کمپانی ایتالیایی برادران نیرکوکاستلی، تاوسهند چیان، پتاک، قازان کارپت و شرکا و بزرگ‌ترین و ثروتمندترین آنها کمپانی تولیدکنندگان قالی شرقی مشهور به OCM که در ایران به شرکت شرق لندن نیز شهرت دارد و مالکیت انگلیسی داشت و صاحب آن کسی نبود جز سیسیل ادواردز ، فرش‌شناس مشهور . در سال ۱۳۱۴ شمسی با خلع ید از کمپانی شرق ، اختیارات انجام فعالیتهای تولید و تجاری قالی ایران به موسسه دولتی تازه تاسیس شده‌ای به نام شرکت سهامی فرش ایران واگذار شد و بدین ترتیب این شرکت از این سال به بعد به کار ترویج قالیبافی و تولید و تجارت آن پرداخت.
*منابع و ماخذ در تحریریـه مجله هنر موجود است.
بسیار عالی
ممنون از حسن نظر شما