● محل تـولد: تهـران

زندگی‌نامه، آثـار و سوابق هنری
وی دیپلم متوسطه را از دبیرستان بدر گرفت. بعد از پایان دبیرستان، کم‌کم وارد عوالم روشنفکری شد و همراه چند تن از دوستان علاقه‌مند، گروه انتشارات طرفه را بنیاد نهاد. وی از آغازگران موج نو در سینمای ایران است. مسعود کیمیایی فعالیت سینمایی خود را در سال ۱۳۴۵ با دستیاری زنـده یـاد ساموئل خاچیکیان؛ کارگردان بزرگ سینمای ایران، در فیلم خداحافظ تهران آغاز کرد. اولین فیلمش بیگانه بیا را در سال ۱۳۴۷ ساخت. یک سال بعد با ساخت قیصر به شهرت مطلوب می رسد. قیصر گرچه در نمایش اول خود در میان عامه مردم مورد پسند واقع نمی‌شود، اما در اکران دوم رکورد فروش را می‌شکند. قیصر به یک سمبل تبدیل می‌شود. اتفاقی که تا آن زمان در سینمای ایران کمتر رخ داده بود. بر این اساس قهرمان فیلم با بازی بهروز وثوقی به مردم معرفی می‌شود که ریشه در تاریخ و جغرافیای ایران دارد و مُبَلّغ نوعی انتقام فردی است که به مذاق ایرانیان ناموس پرست آن سال‌ها خوشایند می‌نماید. سال ۱۳۴۸ به دلیل نمایش دو فیلم گاو ساخته داریوش مهرجویی و قیصر از نگاه مورّخین، نقطه عطفی در تاریخ سینمای ایران محسوب می‌شود. هر دو فیلم به سهم خود شالوده موج نوی سینمای ایران را البته در رویکردهایی متفاوت، تشکیل می‌دهند. کیمیایی در فیلم‌های بعدیش مانند رضا موتوری و داش‌آکل با تکرار مایه‌های عصیان فردی در برابر ارزش‌های اجتماعی رویه گذشته را ادامه می‌دهد. اغلب آثار کیمیایی در ژانر اجتماعی – سیاسی است. او علاوه بر فعالیت‌های سینمایی، نوشتن رمان و شعر را نیز تجربه کرده‌است. کیمیایی در سال ۱۹۹۱ برای فیلم دندان مار نامزد جایزه خرس طلایی جشنواره فیلم برلین شد و جایزه ویژه هیئت داوران جشنواره فیلم برلین نیز به او اهدا شد. همچنین در سال ۱۳۸۹ برای فیلم جرم، سیمرغ بلورین بهترین فیلم را از جشنواره فیلم فجر دریافت نمود. از فیلم‌های مهم کیمیایی می‌توان به قیصر، بلوچ، داش آکل، خاک، گوزن‌ها، خط قرمز، دندان مار، تجارت و جرم اشاره کرد. در رأی‌گیری از ۵۵ منقّد سینمایی ایرانی به سال ۱۳۸۱، فیلمِ گوزن‌ها با ۱۷ رأی – همراه باشو، غریبه کوچک اثر بهرام بیضایی – بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران شناخته شد.

گوزن‌ها که به زعم بسیاری بهترین فیلم کیمیایی است در سال ۱۳۵۴ ساخته می‌شود. و دو تیپ مختلف از قهرمان را در کنار هم قرار می‌دهد. که در نهایت مکمل شخصیت هم می‌شوند. به باور بسیاری، این فیلم به‌همراه قیصر مهمترین آثار کیمیایی پیش از انقلاب را شامل می‌شوند. غزل فیلم بعدی او که اقتباسی از کتابی از نویسندهٔ معتبر خورخه لوئیس بورخس است، شاید متفاوت‌ترین و عجیب‌ترین فیلم کارنامه او باشد. پس از آن سفر سنگ را در سال ۱۳۵۶ می‌سازد که به‌ نوعی جنبه‌ای پیشگویانه درباره انقلاب اسلامی ایران به خود می‌گیرد. او برای این فیلم جایزه بهترین کارگردانی را از جشنواره بین‌المللی فیلم قاهره دریافت کرد. و در ادامه نیز پلاک طلایی سازمان بین‌المللی سینمای کاتولیک به کیمیایی اهدا شد. او در سال ۱۳۶۱ فیلم خط قرمز را با بازی سعید راد کارگردانی کرد، این فیلم توقیف شد و به جز یک بار نمایش در جشنواره فیلم فجر دیگر هرگز نمایش داده نشد.

بیشتر اهالی سینما منسجم‌ترین ساختهٔ بعد از انقلاب کیمیایی را دندان مار ۱۳۶۸ می‌دانند که برای دریافت جایزه خرس طلایی جشنواره بین‌المللی فیلم برلین نامزد می‌شود و نهایتاً جایزه ویژه هیئت داوران جشنواره بین‌المللی فیلم برلین را دریافت می‌دارد. پس از آن استفادهٔ کیمیایی از چهره‌های جوان، او را به‌عنوان تصویرگر زندگی جوانان دههٔ هفتاد معرفی می‌کند. با فیلم سلطان پسرش پولاد کیمیایی را به عنوان بازیگر به سینما معرفی می‌کند.

کیمیایی فیلمنامهٔ تمامی آثارش را خودش نوشته و همچنین تدوین و طراحی صحنه و لباس تعدادی از فیلم هایش، مانند گروهبان، ردپای گرگ، مرسدس و فریاد، را نیز خود به عهده داشته‌ است. تیغ و ابریشم در سال ۱۳۶۴ و سرب در سال ۱۳۶۷ نیز با با سبک سیاسی و عقیده‌ای توسط کیمیایی ساخته شد که اثری قابل توجه است. اعتراض در سال ۱۳۷۸ با دست مایه‌های سیاسی ساخته شد. که دارای دیالوگ‌های ماندگار بود. کیمیایی همچنین برای نخستین بار در سال ۱۳۸۲ در فیلم مستند هشتصد قدم در لاله‌زار، ساخته امید شریف موسوی، مقابل دوربین قرار گرفت و راوی اصلی این فیلم دربارهٔ خیابان مشهور طهران قدیم یعنی ‘لاله زار شد. که همواره در اغلب فیلم های ساخته خودش و حتی رمانش نیز دلبستگی بسیار خود را به آن ابراز کرده است. او بعد از انقلاب کارگاه آزاد فیلم را بنیان نهاد. کیمیایی در سال ۱۳۸۷ با همکاری اصغر فرهادی، محاکمه در خیابان را می‌سازد. فیلم جرم در سال ۱۳۸۹ برای کیمیایی اولین جایزه سینمایی از جشنواره فیلم فجر را به ارمغان آورد.

تِم اغلب فیلم‌های کیمیایی را باورها و ارزش‌هایی می‌سازد که یا از بین رفته و یا کمرنگ شده‌اند. کیمیایی از جوانمردی، غیرت و رفاقت تا سر حد مرگ قصه می‌گوید. و قهرمانانش را با این صفات در بستر جامعهٔ امروزی با مشکلات سیاسی-اجتماعی درگیر می‌کند تا از ارزش‌های خود دفاع کنند. ارزش‌هایی که مردم عامه‌ پسند ممکن است دوستشان داشته باشند ولی با زندگی مدرن در تناقض هستند. نقد اینگونه داد ستاندن که حتی گاهی به قیمت گذشت از هنجارها می‌باشد، موضوع مهمترین چالش منتقدان کیمیایی را تشکیل می‌دهد. آنها بر این باوراند که این روایت‌گری چیزی جز پافشاری لجوجانه کیمیایی بر پنداری غلط نمی‌باشد.

بخش مهمی از جذابیت فیلم‌های کیمیایی در آفرینش شخصیت افسانه‌وار قهرمان است. قهرمانی که در دل اجتماع مبارزه می‌کند و از بین می‌رود. تا جهان خواستهٔ خود را بسازد و در این راه است که افسانه می‌شود. بارزترین توانایی کیمیایی در فیلمنامه‌هایش دیالوگ‌ها و مونولوگ‌های خاص اوست. کیمیایی زبان عامیانه یا کوچه و بازاری را به خوبی می‌شناسد و در ایجاد ضرباهنگ مناسب برای ادای آنها مهارت زیادی دارد. به‌همراه علی حاتمی، کیمیایی را نیز باید خالق بخش عمده‌ای از مشهورترین دیالوگ‌های تاریخ سینمای ایران دانست. از آن جمله‌اند گفتارهای ناصر ملک مطیعی در فیلم قیصر و قریبیان و وثوقی در فیلم گوزن‌ها. می‌توان گفت پیام قهرمانان فیلمهای کیمیایی در چند دیالوگ مهم و منحصر به فرد در لابلای فیلم آشکار می‌شود. پیامی که آرمان های ناب ایرانی را به تصویر می‌کشد.

سینمـا
۱۳۴۷ – بیگانه بیا
۱۳۴۸ – قیصر
۱۳۴۹ – رضا موتوری
۱۳۵۰ – داش‌آکل
۱۳۵۱ – بلوچ
۱۳۵۲ – خاک
۱۳۵۳ – گوزن‌ها
۱۳۵۴ – پسر شرقی – فیلم کوتاه
۱۳۵۵ – غزل
۱۳۵۵ – اسب – فیلم کوتاه
۱۳۵۶ – سفر سنگ
۱۳۶۱ – خط قرمز
۱۳۶۴ – تیغ و ابریشم
۱۳۶۷ – سرب
۱۳۶۸ – دندان مار
۱۳۶۹ – گروهبان
۱۳۷۰ – ردپای گرگ
۱۳۷۳ – تجارت
۱۳۷۴ – ضیافت
۱۳۷۵ – سلطان
۱۳۷۶ – مرسدس
۱۳۷۷ – فریاد
۱۳۷۸ – اعتراض
۱۳۸۲ – سربازهای جمعه
۱۳۸۳ – حکم
۱۳۸۵ – رئیس
۱۳۸۷ – محاکمه در خیابان
۱۳۸۹ – جرم
۱۳۹۲ – متروپل
۱۳۹۵ – قاتل اهلی

نوشته‌ها
۱۳۸۰ – جسدهای شیشه‌ای – رمان – انتشارات آتیه
۱۳۸۲ – زخم عقل، دفتر شعر – دی ماه – نشر ورجاوند
۱۳۸۴ – حسد (بر زندگی عین القضات)
۱۳۹۴ – سرودهای مخالف ارکستر بزرگ ندارد – رمان – اختران

دربارهٔ مسعود کیمیایی
کتـاب‌ها
– مسعود کیمیایی و جهان رمان – نقدی از آرش سنجابی و منصور یاقوتی – نشر افراز
– هستی شناسی فهم – نقد ادبی از آرش سنجابی و منصور یاقوتی – کتاب آمه
– مجموعه مقالات در نقد و معرفی مسعود کیمیایی – زاون قوکاسیان – انتشارات آگاه

مستندهـا
– آقای کیمیایی ساخته امیر قادری
– حکم رئیس
– قیصر: چهل سال بعد
– وقت رو به انتهاست

جـوایز
۱۳۴۸ – برنده جایزه بهترین کارگردانی در دومین جشنواره سینمایی سپاس تهران برای فیلم قیصر
۱۳۴۸ – نامزد شرکت در جشنواره بین‌المللی فیلم برلین برای فیلم قیصر
۱۳۵۰ – بهترین فیلم به مفهوم مطلق و بهترین کارگردانی جشنواره سینمایی سپاس تهران برای فیلم داش‌آکل
۱۳۶۸ – نامزد جایزه بهترین آنونس بخش مسابقه مواد تبلیغاتی فیلم‌ها از هشتمین جشنواره فیلم فجر برای فیلم سراب
۱۹۷۱ – برنده جایزه بهترین فیلمنامه انجمن بین‌المللی فیلم تاشکند برای فیلم داش آکل
۱۹۷۶ – برنده مدال نقره جشنواره بین‌المللی فیلم مانهایم-هایدلبرگ برای فیلم غزل
۱۹۷۹ – برنده جایزه بهترین کارگردانی جشنواره بین‌المللی فیلم قاهره برای فیلم سفر سنگ
۱۹۷۹ – برنده جایزه پلاک طلایی سازمان بین‌المللی سینمای کاتولیک برای فیلم سفر سنگ
۱۹۹۱ – برنده جایزه بهترین فیلم از دید انجمن منتقدان و نویسندگان فیلم ایران برای فیلم دندان مار
۱۹۹۱ – نامزد جایزه خرس طلایی جشنواره بین‌المللی فیلم برلین برای فیلم دندان مار
۱۹۹۱ – جایزه تقدیر ویژه جشنواره بین‌المللی فیلم برلین برای فیلم دندان مار
۱۹۹۱ – جایزه ویژه هیئت داوران جشنواره بین‌المللی فیلم مونترال برای فیلم دندان مار
۱۹۹۱ – نامزد هوگو طلایی جشنواره بین‌المللی فیلم شیکاگو برای فیلم دندان مار
۱۹۹۲ – نامزد جایزه شیر طلایی جشنواره بین‌المللی فیلم ونیز برای فیلم گروهبان
۱۳۷۵ – کاندید تندیس زرین بهترین طراحی صحنه و لباس از اولین دوره جشن خانه سینما برای فیلم سلطان
۱۳۷۸ – کاندید سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی برای فیلم اعتراض
۱۳۸۷ – تندیس حافظ بهترین فیلم جشنواره دنیای تصویر و هنر برای فیلم محاکمه در خیابان
۱۳۸۹ – جایزه ویژه منتقدان برای فیلم جرم در بیست و نهمین جشنواره فیلم فجر
۱۳۸۹ – برنده جایزه سیمرغ بلورین بهترین فیلم در بیست و نهمین جشنواره فیلم فجر برای فیلم جرم
۱۳۸۹ – کاندید سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی وبهترین فیلمنامه در بیست و نهمین جشنواره فیلم فجر برای فیلم جرم